Herfststerrenkroos

Herfststerrekroos ('Rond sterrekroos') is een volledig ondergedoken, eenjarige waterplant, die waarschijnlijk in de voorzomer kiemt, in de nazomer bloeit, tegen de herfst rijkelijk vrucht zet en dan afsterft. In habitus lijkt deze soort meer op Brede waterpest (Elodea canadensis) dan op andere Sterrekroossoorten. De lijn-lancetvormige bladeren verschillen van die van de overige inheemse Callitriche's doordat ze doorschijnend diepgroen en vlak boven de voet het breedst zijn. De bladeren aan de stengeltoppen bedekken elkaar dakpansgewijs, en tussen deze jonge bladeren verschijnen de bloemen. Meestal draagt een aantal opeenvolgende bladparen vrouwelijke bloemen - één per bladoksel - en staat daaronder één bladpaar met mannelijke bloemen, maar ook andere rangschikkingen komen wel voor. Schutblaadjes ontbreken. De zeer lange stijlen hangen tenslotte langs het vruchtbeginsel omlaag tot ver onder de bijbehorende bladoksel. Als de (kleurloze) helmknoppen openspringen, komt het stuifmeel in het water terecht; in de regel blijft het binnen de omhullende 'mantel' van bladeren en treedt buurbestuiving op. De vruchten zijn in zijaanzicht cirkelrond, ongeveer anderhalve millimeter in middellijn. Op de rugzijde zijn ze gevleugeld, met een diepe groef tussen de deelvruchten. De twee vruchten van een bladpaar doen wat aan een brilletje denken. Vaak raken de vruchtdragende stengels in het najaar los en gaan drijven. 

Herfststerrekroos komt voor in de koudere delen van het noordelijk halfrond. Door Nederland loopt de zuidgrens van het areaal. In de 20ste eeuw is de plant alleen op enige plaatsen in het noordoosten gevonden, het' meest nog aan de noordwestrand van Overijssel en in het aangrenzende deel van de Noordoostpolder. Uit de 19de eeuw zijn vondsten bekend bij Utrecht, aan de Zuid-Hollandse binnenduinrand en aan de rand van het Noord-Brabantse Maasdal. Het verspreidingspatroon lijkt op dat van Langstengelig fonteinkruid (Potamogeton praelongus), eveneens een waterplant met een noordelijk areaal. 

Als bodembewoner is Herfststerrekroos gebonden aan helder water met spaarzame plantengroei in de hogere waterlagen en aan het wateroppervlak. Zijn levenscyclus voltrekt zich in hoofdzaak in dat deel van het jaar waarin de waterstand op zijn laagst is en het meeste licht in de onderste waterlaag kan doordringen. Aan droogvallen is het, in tegenstelling tot andere Sterrekroossoorten, niet aangepast. Voor zover bekend, groeit deze soort in matig voedselrijk, neutraal tot basisch, eventueel zwak brak water. De meeste vindplaatsen liggen of lagen in klei- of veenstreken op de grens met zandgebieden. Voordat overvloedig gebruik van meststoffen alle oppervlaktewateren in Laag-Nederland voedselrijk had gemaakt, werd Herfststerrekroos ook in plassen en kanalen aangetroffen, maar nu alleen nog een enkele maal in sloten. Twee recente vindplaatsen in Noordwest-Overijssel betreffen kleisloten van een halve meter diep; in de ene nemen af en toe koeien een bad, de andere wordt 's zomers geschoond. Begeleiders zijn onder meer Stijve waterranonkel (Ranunculus circinatus) en Smalle waterpest (Elodea nuttallii). Vroeger is Herfststerrekroos driemaal in de nabijheid van Klein glaskroos (Elatine hydropiper) waargenomen, zo ook op de laatste groeiplaats van laatstgenoemde soort in de Noordoostpolder. Ook uit Tsjechoslowakije is deze combinatie bekend. 

De onlangs ingevoerde benaming 'Rond sterrekroos' is misleidend wegens de steeds lijnvormige bladeren. De naam Herfststerrekroos is op deze laat verschijnende waterplant daarentegen goed van toepassing. 

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)