Noodbloei komt zowel voor bij bomen als bij een- en meerjarige paddenstoelen of zwammen, hetzij gelijktijdig, opeenvolgend of in meer of minder regelmatige afwisseling. Omdat noodbloei het naderende einde van een boom kan aankondigen, is het lezen en juist interpreteren van de ‘lichaamstaal’ van een boom en/of zwam die noodbloei vertoont van wezenlijk belang. Zowel de ‘body language’ van bomen, als de (vrucht)lichaamstaal van paddenstoelen of zwammen is essentieel voor de bepaling van de stabiliteit en de gevaarzetting van de boom en zijn toekomstperspectief.
Zie ook de twee artikelen in het Vakblad Bomen van juni 2024 (nr. 67) en september 2024 (nr. 68) van de KPB/BBB over de (vrucht)lichaamstaal van hout afbrekende zwammen.
Noodbloei bij een- en meerjarige macrofungi
Bij eenjarige paddenstoelen en zwammen bestaat noodbloei of uit de massale productie van extreem talrijke en/of grote vruchtlichamen, of uit de productie van een of enkele extreem kleine vruchtlichamen.
Als het substraat uitgeput raakt of de territoriale competitie met een andere parasitaire zwam verloren wordt, kan bij meerjarige houtzwammen noodbloei in de vorm van (gedeeltelijk) steriele, min of meer gereduceerde tot knolvormige vruchtlichamen optreden.
Een bekend voorbeeld hiervan was te vinden bij de Anne Frankboom, waarop naast een flink aantal volledig ontwikkelde, meerjarige (biotroof) parasitaire dikrandtonderzwammen (Ganoderma adspersum), noodbloei in de vorm van een aantal steriele knolvormige vruchtlichamen rondom de onderstam werden aangetroffen. Met name de aanwezigheid van talrijke steriele houtzwammen vormde een indicatie voor een zodanig omvangrijke aantasting en afbraak (witrot met selectieve delignificatie) van het kernhout van de boom, dat het behoud van de paardenkastanje, ondanks ondersteunende maatregelen, uiteindelijk niet haalbaar zou zijn geweest.
Dit type noodbloei van de doolhofzwam, die bruinrot van het kernhout veroorzaakt, op grote hoogte bij Amerikaanse eiken (zie de foto verderop) wordt gemakkelijk over het hoofd gezien. Hierdoor wordt de gevaarzetting die van de aantasting door deze meerjarige houtzwam uitgaat (stam- of kroonbreuk) soms niet (tijdig) onderkend.
Noodbloei van biotroof parasitaire zwammen is een indicatie voor het aanstaande sterven van de boom. Noodbloei van (overwegend) biotroof parasitaire macrofungi als de schubbige bundelzwam (Pholiota squarrosa), de reuzenzwam (Meripilus giganteus), de dikrandtonderzwam (Ganoderma adspersum) en vuurzwammen (Phellinus/Fomitoporia), treedt dan ook vooral op als de boom ernstig verzwakt is. De boom vertoont (vaak) zelf ook noodbloei voorafgaand aan, gelijktijdig met, of volgend op de noodbloei van de zwam.
Noodbloei van necrotroof parasitaire en saprotrofe macrofungi is indicatief voor het geleidelijk opraken van de voor het voortbestaan van de zwam noodzakelijke nutriënten (cellulose) in het substraat. Bij necrotroof parasitaire zwammen treft men noodbloei dan ook aan als het dode hout bijna volledig afgebroken is.
Daarnaast is retractie of het zich terugtrekken van de als laatste gevormde buisjeslagen bij meerjarige houtzwammen een symptoom van noodbloei. Bij meerjarige houtzwammen treedt onder dergelijke omstandigheden retractie of regressie op, waarbij de laatst gevormde buisjeslaag zich ten opzichte van de eerder gevormde buisjeslagen vanaf de groeirand terugtrekt of gereduceerd ontwikkelt.
De echte tonderzwam vormt onder dergelijke condities in één groeiseizoen pannenkoekachtige of vlakke horizontale vruchtlichamen, die van talrijke ondiepe buisjes voorzien zijn en die gedurende enkele maanden een maximale sporenproductie mogelijk maken.
Noodbloei bij bomen
Over het algemeen komt noodbloei van de boom in of kort voorafgaand aan de stervensfase van de boom voor.
Daarnaast kan noodbloei van de boom gelijktijdig of afgewisseld met noodbloei van de (parasitaire) zwam optreden.
Bij bomen met zware vruchten of zaden als eiken, beuken en tamme kastanjes, vindt bij noodbloei een massale productie van vruchten plaats. Hierbij is 70-80 % van de vruchten of zaden extreem klein en/of steriel, terwijl in een normaal mastjaar 70-80 % van de vruchtdracht kiemkrachtig en fertiel is. Om die reden kan noodbloei bij deze bomen niet met een mastjaar worden verward.
Een met symbionten geassocieerde boom is niet de enige participant van een boomsoorteigen ecosysteem die als reactie op balansverstoringen noodbloei kan vertonen. Noodbloei komt eveneens voor bij hun partners, de ectomycorrhizasymbionten. Die gaan op ongebruikelijke momenten vruchtlichamen vormen als de boom het loodje lijkt te gaan leggen. Zo werden in de eerste week van juni een drietal scherpe kamrussula’s (Russula amoenolens) aangetroffen bij een zomereik die door de rupsen van wintervlinders en door eikenprocessierupsen kaalgevreten was en waarvan het Sint Janslot ook nog eens grotendeels door eikenmeeldauw verloren was gegaan. Een treffend voorbeeld van een ernstige verstoring van de evenwichtstoestand, waardoor de ectomycorrhizasymbiont zich ten koste van de boom ging gedragen. Die was namelijk energiereserves (in de vorm van suikers) aan de wortels van de boom aan het onttrekken op een tijdstip dat de boom zich dat niet kon permitteren.
