Wolfsklauw

Wolfsklauwen zijn kruidachtige, overblijvende, 's winters groenblijvende landplanten. De vertakkingswijze van de stengels is in principe, net als die van de wortels, gaffelvormig: een as splitst zich in twee gelijkwaardige assen. De Plompe wolfsklauw vertoont heel consequent een dergelijke bouw. Bij de andere inheemse soorten ontstaat toch wel een soort hoofdstengel, doordat na ieder splitsingspunt één as verder uitgroeit dan de andere, die daardoor tot zijstengel wordt. De hoofdstengel kruipt over of in de grond en vormt op min of meer regelmatige afstanden wortels, terwijl de zijstengels zich oprichten. De bladeren zijn naald- of schubvormig en gaafrandig en staan in dichte rijen of spiralen aan de stengels. Vaak bedekken ze elkaar dakpansgewijs. De sporangia (sporendoosjes) worden gevormd op de bovenkant van sporenbladen die in grote groepen bijeenstaan. Bij veel soorten zijn ze tot compacte sporenaren (strobili) aan het eind van zijstengels verenigd. De sporenbladen hebben bij sommige Wolfsklauwen (vrijwel) dezelfde vorm en kleur als de overige bladeren, bij andere soorten zijn ze breder, lichter van kleur en dikwijls ingesneden. De sporangia zijn niervormig en openen zich met een spleet. Ze bevatten stoffijne, lichtgele sporen, die door de wind worden verspreid. 

De ontwikkeling van een spore tot een volwassen plant is bij veel Wolfsklauwen een langdurige en deels ook nog slecht bekende geschiedenis. Om te beginnen gaan de sporen, als ze de grond hebben bereikt; vaak voor enige jaren in rust. Daarna groeien ze uit tot een klein, knolvormig prothallium, dat bij veel soorten ondergronds leeft en kleurloos is (en dus in het wild vrijwel onvindbaar!). Het ontwikkelt zich als saprofiet (of parasiet?) en leeft in symbiose met een 'inwonende' mycorrizaschimmel (V.A. mycorriza), die waarschijnlijk helpt bij de opneming van voedingsstoffen. Na een vaak lange en moeilijke jeugd wordt het prothallium geslachtsrijp en ontwikkelt het zowel vrouwelijke als mannelijke organen, de zogeheten archegonia en antheridia. De bevruchting kan alleen onder vochtige omstandigheden plaatsvinden. De mannelijke cellen worden 'gelokt' door citroenzuur, dat door de vrouwelijke organen wordt uitgescheiden. Uit het bevruchte archegonium kan tenslotte een groene, bebladerde plant groeien, die aanvankelijk nog op het prothallium teert. 

Wat hun standplaats betreft, komen de vijf inheemse Wolfsklauwen onderling sterk overeen. Vaak groeien verschillende soorten bij elkaár in de buurt. Ook gaan ze allemaal in de 20ste eeuw sterk achteruit, waarbij ze zich in Noordoost-Nederland beter handhaven dan in de rest van het land. Wolfsklauwen groeien in de regel op zure, min of meer humusrijke, kalkarme zandgrond, op lichte of half beschaduwde plekken met een hoge luchtvochtigheid. Wat hun vestiging aangaat, gedragen ze zich min of meer als pioniers. Daar is vaak weinig van te zien, omdat de volwassen plant bij de meeste Wolfsklauwen pas vele jaren na de kieming verschijnt: de omringende vegetatie ziet er dikwijls heel anders uit dan toen de spore arriveerde! De volwassen plant heeft gewoonlijk een lange levensduur. Haar 'Achilleshiel' vormen de wortels, die niet diep in de grond dringen en door droogte of brand gemakkelijk te gronde gaan. Op den duur kan de groeiplaats zich zodanig ontwikkelen dat zij voor de volwassen Wolfsklauw ongeschikt wordt: omringende bomen of struiken onderscheppen te veel licht, of het humuspakket wordt te dik en te voedselarm.  

Als dus een Wolfsklauw op een bepaalde plek verdwijnt, kan dat een natuurlijk proces zijn. Dat een soort over de hele linie achteruitgaat, komt in de eerste plaats doordat de plaatsen waar zij zich kan vestigen schaars worden. Dit schijnt vooral te worden veroorzaakt door 'bemesting' van de kalkarme zandgronden met nitraat, een product van de veel besproken zure regen. Het is bekend dat vaatplanten minder gemakkelijk 'geïnfecteerd' worden door mycorrizaschimmels naarmate de bodem rijker aan nitraat (en fosfaat) is. Planten die een deel van hun bestaan bladgroenloos zijn en als saprofiet of parasiet in symbiose met een schimmel leven, leggen dan ook het loodje. 

Dit geldt behalve voor Wolfsklauwen ook voor de leden van de Wintergroenfamilie (Pyrolaceae) en de Orchideeënfamilie (Orchidaceae). Van deze planten, die andersoortige mycorriza's hebben, staat vast dat ze op de schimmel parasiteren (de meeste in hun jeugd, sommige hun hele leven). Naast stikstof en fosfaat krijgen ze ook koolstof via de schimmel. Hoe de rolverdeling tussen Wolfsklauwen en hun mycorrizaschimmel bij de opneming van voedingsstoffen ligt, is niet bekend. Maar er is - ondanks het verschil in type mycorriza -in oecologisch opzicht een opvallende overeenkomst tussen Wolfsklauwen, Wintergroen en verwanten en Orchideeën. Niet alleen gaan ze op veel plaatsen achteruit, maar ook komen veel van deze gewassen onverwachts op nieuwe groeiplaatsen tevoorschijn, vaak buiten hun vroegere verspreidingsgebied. Verscheidene soorten doken op in afgravingen, andere in jonge bosaanplantingen en op de Waddeneilanden. Dat Wolfsklauwen in Zuidoost-Nederland veel sterker achteruitgegaan zijn dan in het noordoosten, komt treffend overeen met het feit dat de verzuring van de neerslag in het zuidoosten het ernstigst is. De nieuwe groeiplaatsen betreffen vaak gronden die nog niet lang aan de oppervlakte liggen en dus nog weinig zure regen te verwerken hebben gekregen. 

Wolfsklauwen zijn vergiftig door het bezit van alkaloïden. Medicinaal werden vooral de olierijke, waterafstotende sporen gebruikt en wel als wondpoeder en om er pillen mee te bestrooien, zodat ze niet vochtig werden. Als de sporen in een vlam terechtkomen, kunnen ze een stofexplosie veroorzaken. Een enkele maal worden ze door bijen verzameld, als die op de heide geen stuifmeel kunnen vinden: een slecht surrogaat, want voor de wasbereiding deugen ze niet.  

Gezien hun sterke achteruitgang moeten de Wolfsklauwen beslist niet verzameld worden! In veel andere Europese landen zijn ze beschermd en het is wenselijk dat dit ook in Nederland gebeurt. Het kweken van deze planten blijkt een vrijwel onmogelijke opgave. 

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1985 (deel 1).