Hoe herken ik een dwergvleermuis in het veld?

Waar luisteren met je detector?

De dwergvleermuis is een algemene soort in Vlaanderen, die je haast overal kan horen waar er wat bomen zijn. Het is de soort die je zeker zal horen tijdens je gidsbeurt, tenzij je pech hebt dat het erg slecht weer is. Goede plaatsen om te luisteren naar dwergvleermuizen zijn tuinen, parken, dreven, hagen, bospaden, bosranden en vijvers.

Vlieggedrag

De dwergvleermuis is een kleine soort. Als je het geluk hebt om dwergvleermuizen samen te zien rondvliegen met een grote soort zoals de laatvlieger of de rosse vleermuis, dan kan je goed het verschil in grootte in de vlucht tonen aan je publiek. De vlucht van een jagende dwergvleermuis is warrig of grillig met veel plotse zwenkingen, bochten, duik- en glijvuchten. Dwergvleermuizen vliegen vrij traag tijdens het jagen, en iets sneller en rechtlijniger op vliegroute. Meestal vliegen ze enkele meters boven de grond of het water. De vleermuizen blijven liefst een eindje van het gebladerte vandaan. Tijdens het jagen herhalen ze vaak hetzelfde traject gedurende een langere tijd. Je kan daar als gids op anticiperen. Blijf even staan en een dwergvleermuis komt meestal terug voorbij. In het filmpje hieronder zie je het warrige vlieggedrag van dwergvleermuizen in een dreef langs een grote vijver. Zo'n grote groep is wel uitzonderlijk.

De geluiden van de dwergvleermuis dicht bij bomen

Wanneer een dwergvleermuis in de buurt van een huis of boom vliegt, laat het diertje het geluid eerst snel dalen van hoge naar lage toon (frequentie). Op het einde blijft de vleermuis nog een tijdje de lage toon aanhouden. In het sonogram hieronder kan je dat goed zien. Elke roep van de vleermuis ziet eruit als een omgedraaide 'J'-vorm. De laagste frequentie, waar de toon een tijdje blijft duren, is specifiek voor elke soort. Bij de dwergvleermuis ligt die frequentie zo rond 45 kHz. Je detector zet je dan ook best op 45 kHz om de dwergvleermuis het beste te horen.

Hieronder hoor je de geluiden van de dwergvleermuis terwijl die onder de bomen van een dreef jaagt. De detector staat op 45 kHz, dit is de frequentie waar je de dwergvleermuis het beste hoort : Your browser does not support the audio tag.

De geluiden van de dwergvleermuis ver van de bomen

Wanneer een dwergvleermuis verder van de bomen in de open lucht vliegt dan is het geluid helemaal anders. Dezelfde toon blijft nu aangehouden van begin tot einde. In het sonogram hieronder zie je een horizontaal streepje. Je moet de detector instellen op de toon die de vleermuis de hele tijd aanhoudt, dat is ook nu weer in de buurt van 45 kHz. Dan hoor je de volle klanken het best en het laagst van toon : luide doffe en diepe klanken.

De feeding buzz of het vangstmoment

Als dwergvleermuizen in de vlucht een prooi ontdekken, gaan ze er naartoe vliegen en de prooi vangen met de staartvlieghuid die werkt als een schepnetje. Na de vangst, klapt de vleermuis in een fractie van een seconde de staartvlieghuid naar voren en grijpt de prooi met de bek uit de staartvlieghuid om ze meteen in volle vlucht te verorberen. Als de vleermuis een prooi bemerkt en er achteraan gaat, dan gaat ze steeds sneller na elkaar roepen om de prooi te volgen en te kunnen naderen. Hoe dichter ze de prooi nadert, hoe sneller de echo terugkeert, en hoe sneller ze opnieuw kan roepen. Dat hoor je met de detector als een kort zoemend geluid, tussen de normale geluiden door : de feeding buzz. In rijke jachtgebieden kan je zo wel meerdere feeding buzzes per minuut horen. Het sonogram hieronder toont mooi hoe de echolocatieroepen en de tijdsintervallen tussen de roepen korter worden als de vleermuis haar prooi nadert. Vlakbij de prooi kan de vleermuis de geluiden in een waanzinnig snel ritme herhalen, tot 200 pulsen per seconde :

Zo klinkt een feeding buzz met een heterodyne detector : Your browser does not support the audio tag.

De sociale roepen

Soms hoor je ook sociale roepen wanneer dwergvleermuizen rondvliegen in de jachtgebieden. Bijvoorbeeld tijdens slecht weer, wanneer de vleermuis zijn of haar territorium verdedigt en andere dwergvleermuizen op een afstandje houdt. In de nazomer, vooral tijdens de eerste helft van september, kan je ook de baltsvluchten van de mannetjes waarnemen. Een mannetje vliegt rond in zijn territorium en laat dan onophoudelijk sociale roepen horen. Zo houdt hij concurrerende mannetjes buiten zijn territorium en lokt wijfjes die willen paren. Een sociale roep van de dwergvleermuis is een triller met meestal 3 of 4 aparte elementen, kort na elkaar herhaald. Dit kan je goed zien in het sonogram hieronder :

De sociale roep van de gewone dwergvleermuis hoor je best als je de detector op 20 kHz zet. Op die frequentie hoor je de roepen als een geknor of proestend geluid. Deze geluiden zijn door mensen met een goed gehoor en kinderen zonder detector te horen. Het klinkt dan als schrille kreetjes. Hieronder hoor je de roepen van een baltsend mannetje dat rondcirkelt over zijn territorium, een klein rond punt in een stad dicht langs een vestingwal met hoge bomen, opgenomen met een detector : Your browser does not support the audio tag.

Tips voor de gids

Dwergvleermuizen vliegen al vroeg uit. Je kan ze al een kwartiertje na zonsondergang zien rondvliegen. Dan is er nog wat licht en kan je de vleermuizen met het blote oog waarnemen. Probeer een plekje te vinden waar je een vrij uitzicht hebt, bij voorkeur gericht op het westen waar de avondhemel nog het helderst is, en zorg dat je op tijd bent zodat je de eerste dwergvleermuizen niet mist. Als het donker geworden is, dan kan je met een sterke zaklamp de dwergvleermuizen zoeken en volgen. Dwergvleermuizen zijn niet zo bang van licht en laten zich goed bewonderen in het schijnsel van een felle lamp. Het leukste is om dicht bij een kolonieplaats te gidsen, want in de directe omgeving van de kolonie zijn de vleermuizen al heel vroeg actief. Je kan je publiek trakteren op vleermuizen die uit de kolonie wegvliegen of op vliegroute langsvliegen. Stippel je route vooraf zorgvuldig uit en kies een reeks leuke plekjes die je achtereenvolgens kan bezoeken. Je kan bijvoorbeeld starten aan een kolonie in een huis waar je de eerste uitvliegers toont. Vervolgens kan je met je groep post vatten langs een bomenrij of haag in de buurt waar de vleermuizen op vliegroute voorbijvliegen. En daarna kan je naar een bosrand of een vijvertje met bomen wat verderop trekken waar je de jagende vleermuizen kan laten zien en horen Verken indien mogelijk enkele dagen vooraf je terrein zodat je vertrouwd bent met het gedrag van de plaatselijke dwergvleermuizen die je wil laten zien en horen. Zo weet je vooraf waar ze uit de kolonie vliegen, langs welke route ze vliegen en waar ze gaan jagen.