Bouwen aan groenexpertise

Natuurstreefbeeld: Droge heide op jonge zandafzettingen (2310)

Dit heidetype, 'Psammofiele heide met Calluna en Genista' of makkelijker 'Droge heide op jonge zandafzettingen' komt voor op landduinen in het binnenland. De term "psammofiel" verwijst naar het Griekse woord "psammos", wat zand betekent. In tegenstelling tot droge heide (habitattype 4030) komt dit type uitsluitend voor op extreem voedselarme, droge, zure zandbodems zonder profielontwikkeling. Het gebrek aan bodemprofiel is typisch voor geologisch jonge en/of door winddynamiek zeer dynamische zandafzettingen en duinen. Dergelijke landduinen ontstaan als gevolg van zandverstuiving door natuurlijke processen of door allerlei verstoringen (overbegrazing, brand, overbetreding). Typisch dit natuurstreefbeeld, t.o.v. droge heide, is het voorkomen van bedekkingen van éénjarigen en open vegetaties zoals Buntgrasvegetaties en een mos- en korstmoslaag. Essentiële sleutelsoorten van psammofiele heide zijn éénjarigen zoals Heidespurrie, Klein tasjeskruid, Dwerghaver en Dwergviltkruid. Ook vegetaties met Struikhei, Stekelbrem, Kruipbrem en een rijke korstmosbegroeiing zijn zeer kenmerkend voor dit habitattype. Plaatselijk kan opslag voorkomen van struiken en bomen, zoals Ruwe berk, Zomereik, Grove den, Brem of bramen. Het habitattype komt meestal in mozaïek voor met de natuurstreefbeelden Open graslanden op landduinen, subtype buntgras (2330_bu) en Open graslanden op landduinen, subtype dwerghaver (2330_dw).

Beheer:

Om de afwisseling in vegetatiestructuur, met lokaal open zand met pioniervegetaties, in stand te houden, is het behoud van een natuurlijke vorm van verstoring door wind of begrazing aangewezen. Zoniet zal een natuurlijke successie naar (loof)bos plaatsvinden. Wanneer dergelijke natuurlijke dynamiek niet mogelijk is zal een cyclisch kapbeheer noodzakelijk zijn, eventueel aangevuld met antropogeen geïnduceerde zandverstuiving, bv. door plaggen van sterk vergraste zones. In de praktijk blijkt het moeilijk om de recreatieve ontsluiting dusdanig te sturen dat een subtiel evenwicht wordt bereikt tussen gewenste zandverstuiving en -fixatie, waarbij tegelijk ook de meest kwetsbare pionierstadia afdoende worden beschermd. Ongecontroleerde, intensieve betreding dient evenwel zeker vermeden. Bij extensief voorkomen dient de invasieve exoot Grijs kronkelsteeltje bestreden te worden d.m.v. plaggen, het behouden of verhogen van de dynamiek (reactiveren stuifzand) en door het terugdringen van stikstofbelasting.

heeft als karakteristieke soort

Heivlinder

heeft als karakteristieke soort

Kommavlinder

heeft als karakteristieke soort

Gladde slang

heeft als karakteristieke soort

Veldkrekel

heeft als karakteristieke soort

Zadelsprinkhaan

heeft als karakteristieke soort

Tapuit

heeft als indicator van een goede toestand

Zandstruisgras

heeft als indicator van een goede toestand

Vroege haver

heeft als indicator van een goede toestand

Struikhei

heeft als indicator van een goede toestand

Buntgras

heeft als indicator van een goede toestand

Stekelbrem

heeft als indicator van een goede toestand

Kruipbrem

heeft als indicator van een goede toestand

Heidespurrie

heeft als indicator van een goede toestand

Zandzegge

heeft als indicator van een goede toestand

Klein warkruid

heeft als indicator van een goede toestand

Dwergviltkruid

heeft als indicator van een goede toestand

Klein tasjeskruid

  • Stikstofdepositie en gebrek aan winddynamiek door omringend bos leiden tot versnelde vergrassing en verbossing.
  • De resterende landduinrelicten met psammofiele heide zijn in Vlaanderen bijna overal te klein geworden om een natuurlijke winddynamiek toe te laten. Een groot deel van de heiden en landduinen is in het verleden verkaveld, actief bebost of is spontaan verbost door gebrek aan beheer.
  • Intensieve betreding leidt tot degradatie van oude heide met korstmosvegetaties en verhindert herkolonisatie van open zand met dit type vegetatie.
  • Lokaal worden landduinrelicten bedreigd door verkaveling of zandwinning.
  • Een belangrijke verstoring in deze habitattypen is het voorkomen van de exoot Grijs kronkelsteeltje (Campylopus introflexus), een invasieve exoot: De toename van het stikstofgehalte via atmosferische depositie wordt gezien als een van de belangrijkste redenen voor de sterke uitbreiding van Grijs kronkelsteeltje. Dit mos kan op stuifzand snel een dikke mat vormen, waarschijnlijk doordat stikstofrijk regenwater wordt ingevangen. De onderste lagen van de mosmat sterven af en vormen een dikke organische laag. Sleutelsoorten van heide en stuifzand komen nauwelijks nog voor op plaatsen waar Grijs kronkelsteeltje overheerst. Dit mos is op zandgronden wijd verspreid en ook meestal aanwezig in deze habitattypen. Toch gaat de soort niet steeds overheersen, daarom wordt een minder strenge grenswaarde gehanteerd (≤10% bedekking).
  • Algemene vermesting en verzuring leiden tot een een versnelde vegetatiesuccessie, een bedekking en stabilisatie van open zand door blauw- en groenwieren, vermossing (Grijs kronkelsteeltje) en vergrassing.
Herstel- en ontwikkelingsbeheer:

Een groot deel van de resterende landduinen is momenteel bebost of spontaan verbost. Herstel van stuifduinen is mogelijk door kappen, uitgraven van de stronken en verwijderen van de humuslaag. De potenties zijn afhankelijk van de oppervlakte van gemakkelijk verstuifbare zandbodems en in mindere mate ook van de hoeveelheid atmosferische deposities. Op een zeer beperkt aantal plaatsen in de Kempen zijn nog mogelijkheden om te streven naar herstel van een uitgestrekt, levend landduinensysteem. Artificiële, vaak verarmde vormen van het habitattype kunnen lokaal ontwikkelen waar het bodemtype dagzoomt na vergraving of zandwinning.

Officiële titel:
Psammofiele heide met Calluna en Genista
Code:
2310
Uitgebreid:

In vergelijking met Buntgrasvegetaties (habitattype 2330), is het zand meer gestabiliseerd, zodat een oppervlakkige, licht vochthoudende humuslaag zich heeft kunnen ontwikkelen. Bij toenemende wind- of betredingsdynamiek ontstaan opnieuw open zandplekken, die nadien in regel terug gekoloniseerd worden door zeer ijle, grazige vegetaties van het habitattype 2330, die na verloop van tijd kunnen evolueren naar heide- en/of meer aaneengesloten korstmosbegroeiingen. In actieve stuifduingebieden kan er dus sprake zijn van een cyclische successie. Het habitattype kan, vooral in grotere gebieden, ook samen voorkomen met vennen en plassen (natuurstreefbeelden 3110, 3130 en 3150) en Dopheigemeenschappen (natuurstreefbeeld 4010), die historisch ontstaan zijn door uitstuiving tot op het niveau van het grondwater.

De faunawaarden zijn vooral afhankelijk van de aanwezigheid van voldoende afwisseling in vegetatiestructuur, zoals open zand, jonge en oude heide, grazige stukken, solitaire bomen en struwelen. Deze variatie is doorgaans mee bepaald door de oppervlakte en de aanwezigheid van natuurlijke processen zoals verstuiving en zandfixatie. De soortenrijkdom is groot met opvallend veel warmteminnende soorten. De Levendbarende hagedis is een algemene reptielensoort in dit habitattype. Zeer lokaal komt in de Kempen ook de Gladde slang voor. Het open zand is het leefgebied van Bastaard- en Groene zandloopkevers, waarvan de larven zich in het zand ingraven. De Driehoornmestkever verzamelt mest van konijnen en schapen en graaft die eveneens in een holletje in, als voedsel voor de larve. Diverse typische soorten roofvliegen kunnen zonnend op of boven het warme zand worden waargenomen, loerend naar prooi. Heiden zijn rijk aan wilde bijensoorten; tijdens de bloei van Struikhei foerageren ze massaal op de nectarrijke heidebloemen. Talrijke solitaire graafbijen en graafwespen zijn aan het habitattype gebonden en gebruiken het warme zand om de larven, voorzien van een pakketje voedsel, ondergronds te laten ontwikkelen. Talrijke soorten sprinkhanen kunnen in dit habitattype worden aangetroffen, zoals Knopsprietje, Snortikker en Heidesabelsprinkhaan, de zeldzame Veldkrekel en de bedreigde Zadelsprinkhaan en Zoemertje. Op Struikhei leven talrijke nachtvlinders zoals Nachtpauwoog, Bruine heispanner, Grijze heispanner, Gevlekte heispanner, Roodbont heide-uiltje en Granietuil. Typische broedvogels zijn Boomleeuwerik, Nachtzwaluw, Klapekster, Tapuit en Boompieper, waarbij de eerste twee deel uitmaken van de bijlage 1 van de Vogelrichtlijn.

Kenmerken:

Dit habitattype/natuurstreefbeeld is in een gezonde staat als het aan zekere voorwaarden voldoet, die nagestreefd moeten worden in het beheer (o.b.v. de LSVI tabellen). De kenmerken van de ‘psammofiele heide’ (2310) zijn zeer vergelijkbaar met de ’droge Europese heide’ (4030), zowel naar de beoordeling van de structuur en vegetatie als naar verstoringen toe.

Habitatstructuur

  • Dwergstruiken (dit zijn Gewone dophei, Struikhei, Kruipbrem, Stekelbrem, Rode bosbes) zijn tenminste codominant.
  • De ouderdomsstructuur van Struikhei* vertoont minstens 2 stadia die minimaal frequent aanwezig zijn (i.e. die minstens 5% bedekken).
  • Eén van de aanwezige stadia van Struikhei is in het climax- of degeneratiestadium.
  • Open vegetaties** en kaal zand bedekken ≥ 10% OF de habitat komt voor in een complex met open grasland op landduinen (habitattype 2330).

Verstoringskenmerken

  • Vergrassingssoorten bedekken maximaal 50% van het habitatoppervlak (streven naar delen met een lager aandeel vergrassing).
  • Verruigingssoorten bedekken ≤ 10% van het habitatoppervlak.
  • Verbossing komt maximaal op 10% van de habitatoppervlakte voor (streven naar < 5%), oude individuele bomen of groepjes van oude bomen worden hierbij niet meegerekend.
  • Invasieve exoten bedekken ≤ 10% van het habitatoppervlak.

Vegetatie opbouw

  • Struikhei komt voor EN er zijn minstens 2 andere sleutelsoorten aanwezig

Opmerking*: Bij de beoordeling van de structuur van droge heide is de ouderdomsstructuur van Struikhei zeer belangrijk. De levenscyclus van Struikhei kent 4 fasen: het pionierstadium, ontwikkelingsstadium, climaxstadium en degeneratiestadium. Elke fase verschilt qua bedekking, productie en bloei van Struikhei, maar ook qua microklimaat en soortensamenstelling. Hoe meer fasen in een heide aanwezig zijn, hoe structuurrijker, hoe soortenrijker en hoe robuuster de heidehabitat is. Een eenvormige ouderdomsstructuur hangt meestal samen met een onaangepast beheer. Bij psammofiele heide is de struikhei jonger en zullen vooral de eerste twee fases aanwezig zijn.

Opmerking**: Open vegetaties in een heide-omgeving kunnen slaan op: buntgrasverbonden (zie subtype 2330_bu), dwerghaververbonden (zie subtype 2330_dw) of open mos- en korstmosbegroeiingen. Het zijn vegetaties die niet bedekt worden door hogere vegetatielagen ((dwerg)struiken of bomen).

Verspreiding:

Het betreft een “zeer zeldzaam” tot “uiterst zeldzaam” habitattype. De best ontwikkelde vormen vinden we terug op de landduinen van de grote heidegebieden van de Kempen, bv. de Kalmthoutse Heide, De Maten in Genk en de Kempense militaire domeinen. Daarnaast is het ook te vinden op stuifduintjes in de meeste heidegebieden. Het habitattype komt verder zeer lokaal voor in de Vlaamse zandstreek, op rivierduinrelicten en in zandwinningsgroeves (bv. Mechelse Heide). De heiderelicten op Diestiaanheuvels in het Hageland en in de Vlaamse Ardennen horen beter thuis onder habitattype 4030.

Auteur
inbo
Sleutelwoorden
Natura 2000
Europees beschermde natuur
Gebruiksrechten
Vrij gebruik, mits bronvermelding
Categorieën
Habitats/biotopen
Prioritair habitattype:
Nee
Milieukarakteristieken:

Het habitattype omvat extreem voedselarme, zure zandbodems op landduinen zonder uitgesproken profielontwikkeling en met slechts een zeer oppervlakkige humuslaag. In principe is het vegetatietype grondwateronafhankelijk, maar het uitgesproken reliëf geeft aanleiding tot sterke droog-natgradiënten, dikwijls met een sterke temporele variatie. Tijdens de zomer komen extreme temperatuurschommelingen voor. In ideale omstandigheden is een afwisseling aanwezig van open zand, jonge en oude heide, grazige stukken, solitaire bomen en struwelen. Heidevegetaties komen in Europa alleen voor bij een koel, gematigd klimaat met een hoge luchtvochtigheid gedurende het grootste deel van het jaar. Zandverstuivingen zijn afhankelijk van voedselarme situaties. Ze hebben een lage Buffercapaciteit en zijn bijgevolg gevoelig voor verzuring en vermesting. De kritische grenswaarde voor stikstofdepositie ligt tussen de 7 en 14 kg N/ha/jaar (<15). Let wel op voor advisering in het kader van de passende beoordeling wordt uitsluitend gebruik gemaakt van de referentiewaarden die in de praktische wegwijzers zijn opgenomen(opent nieuw venster).

Bodem:

Psammofiele heide komt voor op voedselarme, droge, zure zandbodems zonder profielontwikkeling. De bodem kan grote temperatuurschommelingen ondergaan omdat het (naakte) zand veel warmte kan opnemen en vasthouden. De bodem pH varieert tussen 3,9 en 4,8. De bodem Al/Ca-ratio bevindt zich tussen 1,3 en 12. Het uitwisselbaar Calcium in de bodem (Ca_AgTu) varieert van 0,038 tot 0,31 mmol/m2.

Grondwaterafhankelijk:
Ja
Hydrologie:

Het waterhoudend vermogen van het fijne zand is meestal gering, het vegetatietype is in principe dan ook grondwateronafhankelijk. De aanwezigheid van grondwater kan de vorming van stuifduinen echter voorkomen, aangezien alleen droog zand goed kan verstuiven.

In samenwerking met:
Referenties
  • Decleer, K. (red.) Europees beschermde natuur in Vlaanderen en het Belgisch deel van de Noordzee. Habitattypen, dier- en plantensoorten. INBO 2007, Brussel, 584p.
  • T’jollyn Filiep, Bosch Hans, Demolder HeiT'jollyn Filiper et al.(2009). Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de Natura 2000 habitats. INBO.
  • Geert De Knijf, Desiré Paelinckx, 2013. Typische faunasoorten van de verschillende Natura 2000 habitattypes, in functie van de beoordeling van de staat van instandhouding op niveau Vlaanderen. INBO.
  • Oosterlynck P., Van Landuyt W. & Paelinckx D. (2013). Selectie habitattypische flora ten behoeve van de artikel 17 rapportage omtrent de staat van instandhouding van de Natura 2000 habitattypen. INBO.

Europees beschermde natuur in Vlaanderen en het Belgisch deel van de Noordzee

In dit boek staan de Europees beschermde habitats en soorten beschreven die in Vlaanderen voorkomen.

Lees meer Download publicatie

Deze pagina werd mogelijk gemaakt door de financiële steun van het LIFE-programma van de EU(opent nieuw venster) in het kader van het LIFE BNIP-project(opent nieuw venster).