Eikelmuis

Zorg voor meer en betere eikelmuishabitat

Op plekken waar nog eikelmuizen voorkomen, is het heel belangrijk om de reeds aanwezige habitat,
die vaak minstens tientallen jaren nodig gehad heeft om zich te ontwikkelen, in minstens even goede
staat te behouden. Niet enkel habitatbehoud is noodzakelijk, maar ook verbetering en uitbreiding,
om de resterende eikelmuispopulaties veerkrachtiger te maken. Wat niet behouden kan worden,
zowel wat habitat als verbindingen betreft, moet op voorhand gecompenseerd worden en
functioneel zijn (vraag hiervoor advies aan een eikelmuisexpert).

Deze drie sleutelelementen moeten aanwezig zijn: 

1. dekking om verborgen rond te lopen en te
   foerageren, 
2. veel veilige nestplaatsen en 
3. een gevarieerd voedselaanbod. 

Voorzie daarom:

• structuurrijke kleine landschapselementen en grillige mantelzoomvegetaties, met breed
  uitgegroeide struiken en bomen met veel horizontale verbindingen (zo moeten de eikelmuizen zo
  weinig mogelijk over de onveilige grond lopen om van de ene struik of boom naar de andere te
  gaan), dicht struikgewas, stevig meerjarig braamstruweel met een dicht bladerdek (bij voorkeur
  minstens 1 à 1,5 m hoog), en dichte klimplantenbegroeiing zoals klimop (groenblijvend, dus ook
  geschikt in seizoenen dat er geen ander dicht bladerdek is), bosrank en kamperfoelie, om goed
  verborgen in rond te lopen en nesten in te bouwen (of erin aanwezige nesten van merels en andere
  vogels te kraken). Zeer kleinschalig en in tijd en ruimte gefaseerd hakhout-, middelhout- en
  snoeibeheer zorgt voor struiken met meer stammetjes en dichter struweel, voor meer lichtinval en
  een betere vruchtzetting (zeker op zonbeschenen plaatsen). Beheer in een bos bv. 10% en 2-3 jaar
  later de volgende 10%, in een mozaïekpatroon met elk jaar andere kleine vlakken van maximaal 30
  are die aangepakt worden, zodat er zich een lappendeken met overal verschillende regeneratiestadia
  ontwikkelt. Pak bij een struweelrand of houtkant bv. elk jaar slechts 50 m op 500 m aan, zodat geen
  volledige eikelmuisterritoria kort gezet worden, of doe aan detailbeheer waarbij elk jaar hier en daar
  verspreid een te hoog uitgegroeide boom of struik kort gezet wordt. Vermijd dat habitatplekken
  hierdoor van elkaar geïsoleerd geraken (zet een deel van een struweelrand of houtkant bv. niet over
  de volledige breedte kort). Spaar zoveel mogelijk verschillende soorten voedselplanten en reeds
  aanwezig dicht struweel. Spaar om de 15-20 m een boom of struik gedurende meerdere
  hakhoutcycli, zodat er meer habitatelementen ontstaan die langere tijd nodig hebben om te
  ontwikkelen, zoals bomen en struiken die dik en hol zijn of overgroeid met weelderige klimplanten.
  Indien dit niet mogelijk is omwille van de veiligheid, behoud dan een zo groot mogelijk deel ervan
  (bv. door aftoppen op 3 à 5 m hoog). Het snoeihout kan breed uitgespreid blijven liggen (maar niet
  bovenop geschikt struweel!) op de bodem of schuin oplopend geplaatst steunend tegen nog
  rechtstaande bomen en struiken of hoger gehangen worden als luchtbrug. Ook extensieve begrazing
  en meer struiken aanplanten kan helpen om dichter struweel te krijgen en behouden.
   
• Heggen die de kans krijgen om te bloeien en vruchten te dragen. Ze zijn te klein om jaarrond in te
  overleven, maar kunnen wel dienen als aanvullende habitat of verbinding en om een warm
  microklimaat te creëren (‘behaag’ het landschap!). Snoei maximaal om de 3 jaar (voor bessen) en bij
  voorkeur pas elke 5-8 jaar (voor zaden/harde vruchten). Snoei gefaseerd (bv. één zijde en 2-3 jaar
  later de andere, of binnen elke zijde niet meer dan 50 m tegelijk, en niet meer dan een derde van de
  heggen in hetzelfde jaar). Indien jaarlijks snoeien nodig is, snoei dan elk jaar een beetje (bv. 8 à 10
  cm) minder diep, zodat de tweejarige uitlopers waar de vruchten meestal op groeien deels gespaard
  worden. Vaak tot op hetzelfde punt kort zetten, levert bij meidoornheggen op knothoogte echter wel
  grillige knoesten op die ideale nestplaatsen zijn. Ook oude, halfvergane holle stammetjes bieden
  geschikte nestplaatsen, net als hier en daar een grotere boom of struik die niet gesnoeid wordt en
  hol kan worden (bv. om de 15-20 m een vlier of knotwilg) en overgroeiing van de heg door klimop en
  andere klimplanten. Snoei ze in trapezium-vorm (onderaan breder dan bovenaan) met ernaast een
  ruige, kruidenrijke zoom, vul gaten op en gebruik eventueel verdichtingstechnieken (zoals vlechten
  en leggen) om een continue dichte begroeiing te krijgen.
• Een grote hoeveelheid en variatie aan nestholtes, waardoor het voor roofdieren minder
  voorspelbaar wordt waar de eikelmuizen zitten:
  • veel, zodat ze vaak kunnen verhuizen. Minstens eentje om de 15-20 m (gemiddeld, best
    ongelijkmatig gespreid).
  • onopvallend en/of moeilijk bereikbaar. Ofwel goed verborgen in dicht struweel (bv. dichte
    klimopbegroeiing, braamstruweel of ander dicht struikgewas), en dus veilig om te benaderen
    en ongemerkt te verlaten. Ofwel moeilijk bereikbaar (bv. via een kale muur waar enkel
    eikelmuizen gemakkelijk tegenop kunnen klimmen, of via een dunne tak), maar nog steeds
    dichtbij dicht struweel. Ofwel voldoende hoog (bij voorkeur minstens 3-4 m), waar predators
    zoals steenmarters en bruine ratten minder vaak passeren, en ook nieuwsgierige recreanten
    en honden niet voor verstoring kunnen zorgen. 
  • boomholtes: in levende en dode bomen en struiken van verschillende diktes. Snelgroeiende
    soorten zoals wilgen en populieren zijn goed om sneller genoeg holtes te krijgen, waarbij
    knotten en hakhouten of hier en daar een tak uitscheuren het proces nog kan versnellen.
    Knot gefaseerd (bv. één op drie bomen in een bepaald jaar en enkele jaren later een
    volgende derde, of slechts een deel van de takken van elke kruin). Wat overblijft, kan dan in
    het voorjaar nog bloesems en insecten leveren. Zorg ervoor dat de knotbomen met elkaar
    verbonden blijven, bv. via een tak of slinger van klimplanten of struiken ertussen. Zet vlieren
    na eventueel een paar initiële hakhoutbeurten niet meer kort, zodat er oudere stammetjes
    en takken kunnen ontstaan die gemakkelijk hol worden en al vanaf 10 cm dik geschikt zijn
    voor eikelmuizen. Ook robinia, die een grillige groei heeft en waar gemakkelijk veel scheuren
    en holtes in komen, is zeer geschikt (plant deze invasieve exoot niet aan, maar als er reeds
    holle exemplaren van meer dan 10 cm dik aanwezig zijn, verwijder deze dan niet zonder
    goede alternatieven te voorzien). Je kan ook zelf boomholtes kerven in levende bomen of
    voldoende stabiele dode delen van bomen (‘veteranisatie’).
  • ondergrondse holtes: in dicht begroeide hellingen, met de hulp van allerlei andere
    diersoorten die holen maken (zoals konijnen). Vermijd bodemcompactatie bij
    beheeringrepen op taluds, en vermijd dat toegangen naar holtes versperd worden.
  • kunstmatige structuren: allerlei onderdelen van gebouwen (valse plafonds, zolders, daken,
    spouwen …) en tuinmuren kunnen toegankelijk gemaakt of gehouden (renoveer doordacht!)
    worden voor eikelmuizen. Doe dit echter zo dat ze geen overlast kunnen veroorzaken (door
    knaagschade aan isolatie of bekabeling, of doorsijpeling of geurhinder door uitwerpselen).
    Houtbetonnen inbouwneststenen (formaat gierzwaluw of huismus), toegankelijke holle
    snelbouwstenen of holle dakoversteken kunnen hierbij helpen. Plekken waar ze niet mogen
    komen, sluit je best goed af (bv. met een rooster met mazen van max. 1 x 1 cm) of maak je
    onbereikbaar (bv. door een gladde metalen plaat rond een toegang in een gevel).
  • nestkasten: dé ideale nestplaats bestaat niet, en dé ideale nestkast dus ook niet. Zorg voor
    variatie in grootte, materiaal, dikte van de wanden, oriëntatie en grootte van de ingang
    (cirkel van 3 tot 4,5 cm of rechthoek van 5 x 2 cm), en hang deze op zoveel mogelijk
    verschillende plaatsen. Onze Thermowood nestkasten https://ecovery.be/product/nestkasteikelmuis(opent nieuw venster)-
    natuurpunt, nestkasten gemaakt van stukken holle boomstam en houtbetonnen
    Schwegler nestkasten https://www.ecoflora.be/nl-nl/d/product-detail/16772-slaapmuisnestkast(opent nieuw venster)
    gebruiken ze graag. Controleer de nestkasten regelmatig om na te gaan of ze niet
    gevallen of kapot zijn en vervangen/hersteld moeten worden.
  • winterslapen doen ze graag in deels vermolmde holle bomen (van minstens 30 cm dik), in
    ondergrondse holtes (bv. in hakhoutstoven of holle wortels, of in holen van allerlei dieren
    zoals konijnen) in of bovenop taluds of hellingen (waar de kans klein is dat ze onder water
    lopen), in kunstmatige structuren (menselijke bouwwerken zoals schuurtjes, huizen, bruggen,
    ruïnes of groeven), en in sommige gebieden ook in nestkasten. Tijdens het actieve seizoen
    gebruiken ze ook vaak holtes, zeker bij nat en koud weer. Dan zijn dunne holle bomen en
    meer geëxposeerde kunstmatige holtes ook al voldoende. Daarnaast bouwen ze dan ook
    nesten in dicht struweel en klimplanten, of palmen ze vogel- of eekhoornnesten in.
• mos, dat sterk verkozen wordt als nestmateriaal (boven ander nestmateriaal zoals bladeren, gras,
  baststrips, veren, pels en zaadpluizen). In of aan de basis van dicht struikgewas kan het veilig
  ingezameld worden. Eikelmuizen hergebruiken hun nesten en die van andere kleine zoogdieren en
  vogels (zoals mezen). Bespaar hen tijd en moeite en maak de kans op predatie kleiner door deze niet
  te verwijderen. Laat in nestkasten zoveel mogelijk van het nog bruikbare nestmateriaal zitten, door
  bv. enkel keutels en vraatresten te verwijderen.
• veel staand en (niet-verhakseld) verspreid liggend dood hout, dat zowel voor nestplaatsen,
  verbindingen als voedsel zorgt. Omgevallen bomen en dode takken vormen horizontale ‘snelwegen’
  waarlangs de eikelmuizen zich veilig kunnen verplaatsen (des te meer als ze begroeid zijn met klimop
  en des te meer op plekken waar weinig kruinverbindingen zijn). In tegenstelling tot staand dood
  hout, worden houtstapels, houtwallen, takkenrillen en takkenhopen en dode bomen die plat op de
  grond liggen liever niet als nestplaats gebruikt, omdat dit opvallende structuren zijn waar de kans op
  verstoring en predatie (door andere knaagdieren en marterachtigen) groot is. Ze vormen wel een
  bron van gewervelde en ongewervelde prooien, die van daaruit de hogere vegetatie inkruipen, waar
  de eikelmuizen ze veilig kunnen opeten. Deze structuren worden best op voldoende afstand van
  potentiële nestplaatsen voor eikelmuizen aangelegd (dus bv. niet tegen holle vlieren of knotwilgen of
  dicht struweel), of geïncorporeerd in een complexe, dichtbegroeide omgeving die een
  aaneenschakeling is van allerlei verstopplekken op verschillende hoogtes over een grote oppervlakte,
  zodat een predator niet weet waar eerst zoeken en de eikelmuizen allerlei goed verborgen
  vluchtwegen hebben.
• een grote variatie aan voedselbomen en -struiken (bv. minstens 12 soorten per 100 m dicht
  struweel), die gespreid in de tijd bloeien en vruchten dragen (‘bloeiboog’ en ‘vruchtenboog’) en
  gedurende het ganse actieve seizoen voor voedsel zorgen (en ook ongewervelde en gewervelde
  prooien aantrekken, zeker bij grillige randen met veel microhabitats), en ook in de winter nog
  vruchten bieden. Er wordt bij aanplantingen best gewerkt met biologisch gekweekt, inheems,
  streekeigen plantmateriaal (aangezien uitheemse soorten en cultivars vaak veel minder geschikt zijn,
  bv. omdat ze veel minder insecten huisvesten of omdat ze steriel zijn of weinig stuifmeel en nectar
  produceren). Het gaat dan onder andere om: meidoorn, vlier, sleedoorn, hondsroos en andere wilde
  rozen, hazelaar, lijsterbes, rode en gele kornoelje, Gelderse roos, wegedoorn, kardinaalsmuts,
  sporkehout, vogelkers, wilde liguster, hulst, taxus, duindoorn, wilde kers, wilde appel, wilde peer,
  zomer- en wintereik, es, Spaanse aak, beuk, wilg, zwarte en grauwe els, zomer- en winterlinde, olm,
  framboos, aalbes, kruisbes, zwarte bes, bosbes, klimop, bosrank, kamperfoelie, hop, en reeds lang
  hier ingeburgerde soorten zoals esdoorn, tamme kastanje, walnoot en mispel. Braamstruweel met
  soorten die hoge, stevige koepels vormen en op verschillende momenten bloeien en vruchten
  dragen, is een topgewas met vele functies. Gecultiveerde fruitbomen zijn geen vereiste, maar eentje
  hier en daar (met zowel vroeg als laat fruit) kan wel een meerwaarde vormen en extra voedsel
  bieden (en als ze oud en hol zijn ook nestplaatsen). Dit geldt enkel als ze tussen of tegen het struweel
  aan groeien, deels overgroeid worden door bramen, of bereikbaar zijn via een veilige (bv. begroeide)
  luchtbrug, zodat de eikelmuizen er geraken zonder grasland onveilig via de grond te moeten
  oversteken.
• een goed ontwikkelde bodembegroeiing (waarin ze beschut tussen de stengels kunnen lopen, zoals
  bij klimop, bramen, brandnetels en andere ruige kruiden, maar geen dichtere kruidvegetatie zoals
  een dichte grasmat, waarin ze zich moeilijker kunnen voortbewegen) en mull-humuslaag (bron van
  ongewervelden) onder de hogere houtige vegetatie, waardoor de eikelmuizen ook op de grond
  redelijk beschut op zoek kunnen gaan naar voedsel. Naast de hogere houtige vegetatie: extensief
  beheerde kruidenrijke zomen of bloemenrijke graslanden met autochtone planten (bij eventueel
  inzaaien: gebruik biologisch geteeld streekeigen zaaigoed) die veel insecten (o.a. kevers en
  sprinkhanen) en andere ongewervelden aantrekken, en zorgen voor een hoger voedselaanbod
  doordat die ongewervelden ook gaan schuilen in het naburige struweel. Ook waterpartijen zijn een
  verrijking (maar vermijd verdrinking door steile oevers; regentonnen sluit je best af of zet er een stok
  of tak in; gebruik uitklimroosters of -trapjes bij waterpartijen met steile randen zoals zwembaden en
  afvoergoten; steenuilvriendelijke veedrinkbakken zijn ook goed voor eikelmuizen).

Maak één groot netwerk van dichte begroeiing

Binnen de eikelmuishabitat is alles best goed verbonden via dicht struweel. Liever een continu
geschikte bosrand, houtkant of andere langgerekte zone, dan geïsoleerde geschikte plekken
verbonden door minder veilig kaler bos en randen.
Ook habitatplekken onderling moeten goed verbonden zijn, met zo weinig en zo klein mogelijke
onderbrekingen, zodat er een groot aaneengesloten netwerk ontstaat waarin een eikelmuispopulatie
op lange termijn kan overleven. Dit kan bv. via dichte struweelranden, houtkanten of heggen
(minstens 1 m breed en 2 m hoog), of – wat minder veilig – bomenrijen waarbij de kruinen elkaar en
de naastliggende habitatplekken raken, of met klimplanten begroeide omheiningen of muren
(minstens 0,5 m breed en 2 m hoog). Boven paden en wegen kunnen luchtverbindingen gemaakt
worden via boomkruinen die elkaar raken, portalen begroeid met klimplanten of slingers van
klimplanten (bv. om de 50 à 100 m zodat elk individueel leefgebied verbonden is). Daar waar geen
natuurlijke verbindingen gemaakt kunnen worden (bv. over te brede wegen), kan geprobeerd
worden om een kunstmatige (lucht)verbinding te voorzien. Onderzoek naar wat werkt, zit echter nog
in een beginstadium (raadpleeg een eikelmuisexpert voor de laatste stand van zaken). Een 1 cm dik
hennep touw bekleed met hulsttakken werkt bij een overspanning van 5 m onder boomkruinen,
maar (nog) niet bij 20 m zonder beschutting erboven. Grotere overspanningen vergen stevigere,
meer afgeschermde bruggen (zoals deze: https://vimeo.com/948214399(opent nieuw venster)). In grote onderdoorgangen
onder wegen en spoorlijnen kunnen klimplanten of een richel net onder het plafond helpen.

Let op je timing

Beheer- en andere ingrepen gebeuren best niet alleen kleinschalig en gefaseerd, maar ook in de
minst schadelijke periode voor eikelmuizen. Voor nestplaatsen die enkel tijdens het actieve seizoen
gebruikt worden (buiten holtes, zoals in dicht struikgewas en braamstruweel, en in dunne holle
bomen en struiken < 25 cm diameter), is dit januari-februari, wanneer alle eikelmuizen diep in
winterslaap zijn. De overige nestplaatsen worden best met rust gelaten als minstens een deel van de
eikelmuispopulatie in winterslaap of dagtorpor is, want dan kunnen ze niet gaan lopen. De kleinste
kans hierop is in de periode 15 juni-31 augustus. Van mei tot half oktober kunnen er echter wel
hulpeloze jongen zijn, dus is het daar eigenlijk jaarrond oppassen.

Nog wat tips

• Beperk licht- en geluidshinder zoveel mogelijk.
• Hou ratten en muizen onder controle via preventieve maatregelen. Meer info:
  www.vlaanderen.be/inbo/nieuwsbrief-november-2021/diervriendelijke-bestrijding-van-ratten-enmuizen.
  Indien dodende vallen toch nodig zijn, zet deze dan buiten het bereik van eikelmuizen. Laat
  rodenticiden, herbiciden, insecticiden of slakkendodende middelen achterwege, aangezien deze
  rechtstreeks het voedsel van eikelmuizen doden en onrechtstreeks en soms rechtstreeks ook
  eikelmuizen vergiftigen.
• Gedoog eikelmuizen of gebruik diervriendelijke methodes om ze te weren van plaatsen waar ze
  hinder veroorzaken. In een vrijstaande fruitboom die voldoende ver van struweel of andere bomen
  staat of met een kraag of gladde huls rond de stam, zullen ze niet snel van je fruit komen snoepen,
  zeker als je voor hen ook fruitbomen in het struweel voorziet.
• Je kat een belletje omdoen, helpt lang niet altijd om te voorkomen dat ze eikelmuizen (en vogels en
  andere zoogdieren) vangt. Je kan ze beter binnen houden of in een ren in de tuin.
• In je tuin kan je ook bijvoederen (maar pas op voor onbedoelde neveneffecten, zoals doorgeven van
  ziektes en lokken naar plekken waar de kans op predatie door bv. bruine ratten of huiskatten hoger
  is), bv. met een mengeling van droge katten- of egelbrokjes, hamsterpellets en zonnebloempitten, of
  stukjes appel en ander fruit. Of je kan opnieuw voedsel aanbieden in de winter ter vervanging van de
  vroegere kleinschalige opslag in schuurtjes, kelders en op zolder (bewaarfruit, hazelnoten, walnoten,
  tamme kastanjes, eikels van zomer- of wintereik, beukennootjes …). Bied het voer moeilijk en
  onopvallend bereikbaar en goed verborgen aan (bv. 2 m hoog in een dichte struik/haag, eventueel in
  een container waar grotere dieren niet in geraken en vogels niet graag inkruipen), enerzijds tegen
  predatie, anderzijds om te vermijden dat andere diersoorten met het merendeel ervan weg zijn
  (hierdoor kan je echter wel problemen met ratten en muizen verergeren!). Voedsel aanbieden in de
  winter zal de eikelmuizen helpen als ze ten gevolge van de klimaatverstoring (en de ermee
  samengaande warmere, nattere en meer variabele winters) vetreserves verliezen door minder diep
  te winterslapen en door te vaak en te lang uit winterslaap te komen. De aanwezigheid van
  groenblijvende planten zoals klimop zal hen ook een bladerdek bieden om in de winter veiliger rond
  te lopen.
• Vind je een eikelmuis, bv. bij het omzagen van een dode boom of bij werken aan een dak, dan laat je
  deze best vlakbij de vindplaats weer vrij (zodat ze binnen haar eigen territorium blijft), op een veilige
  plaats (bv. in een nestkast in dicht struweel). Is ze gewond, gaat het om hulpeloze jongen zonder
  moeder, of een dier dat er duidelijk niet thuishoort en per ongeluk door menselijk toedoen verplaatst
  werd, contacteer dan een eikelmuisexpert of opvangcentrum (https://www.vogelbescherming.be/(opent nieuw venster)-
  dier-in-nood/help-ik-heb-een-verzwakt-ziek-of-gewond-dier-gevonden).
  Geef waarnemingen van eikelmuizen of hun sporen ook steeds door via www.waarnemingen.be(opent nieuw venster),
  zodat we een beter beeld krijgen van hun verspreiding en ze zo beter kunnen beschermen.
   

Meer informatie
 

www.natuurpunt.be/eikelmuis(opent nieuw venster)
Zin om je gebied in te richten voor de eikelmuis? Voor advies op maat en hulp bij (al dan niet
gesubsidieerde) aanplantingen en andere terreinacties, kan je terecht bij je lokale regionale
landschap via www.regionalelandschappen.be(opent nieuw venster). Streekeigen en biodivers plantgoed kan je ook
aankopen op www.behaagjetuin.be(opent nieuw venster).
Auteur: Goedele Verbeylen
Natuurpunt Studie (Zoogdierenwerkgroep)
versie 28/9/2024