Bilzekruid

Bilzekruid is een middelhoge of hoge, kleverig zachtharige, bedwelmend riekende, twee- of eenjarige zomerbloeier. De bladeren zijn eirond tot langwerpig, meestal grof bochtig getand, soms weinig of juist dieper ingesneden. De onderste zijn lang gesteeld, de bovenste zitten met een stengelomvattende of iets aflopende voet. De bloemen vormen een lange, aarvormige, eenzijdige, aan de top gekromde bloeiwijze. Ze staan in de oksels van grote schutbladen, die op de overige bladeren lijken en in twee rijen staan. De vrij grote, scheef trechtervormige bloemkroon heeft ronde, enigszins ongelijke slippen, evenals bij Toorts (Verbascum): ook de meeldraden verschillen onderling in lengte. De kleur van de kroon is bleek okergeel, meestal met paarsachtige adering, en maakt een 'vuile' indruk. Aanvankelijk reikt de stijl voorbij de meeldraden; hommels kunnen dan voor kruisbestuiving zorgen. Later verlengen de meeldraden zich en kan zelfbestuiving optreden. Na de bloei groeit de kelk tot dubbele lengte uit en omgeeft als een urn de veel kortere doosvrucht. Deze springt met een deksel open. De zaden worden bij harde wind door de zwiepende stengels uitgestrooid. Ook kan de stengelbasis doorrotten, waarna de hele plant door een passerend zoogdier wordt meegesleurd. De hele plant is zeer giftig, vooral de wortel. 

Bilzekruid is een oeroud geneeskruid, dat al voor 2000 v.Chr. in gebruik was bij de Sumeriërs, maar als bestanddeel van heksenzalf in de middeleeuwen in discrediet raakte. Het kan allerlei waanvoorstellingen oproepen; gifstoffen uit deze plant hebben een kwalijke reputatie als middel om bekentenissen van politieke gevangenen af te dwingen! Tegenwoordig komt Bilzekruid voor in de gematigde zone van vrijwel het hele noordelijk halfrond; voorts is het in Nieuw-Zeeland na invoering ingeburgerd, evenals trouwens in Noord-Amerika. In Nederland komt het zeker sinds de Romeinse tijd, en vermoedelijk al langer voor. Het is echter zeldzaam, en bovendien sterk achteruitgegaan. Het komt nu nog hoofdzakelijk langs de grote rivieren en in de duinen voor. 

Bilzekruid is een plant van droge, zonnige, ruderale plaatsen op zeer voedselrijke, vaak kalkhoudende zand- of kleibodem. Gewoonlijk staat het op omgewerkte of stenige grond, bijvoorbeeld in moestuinen, op stortterreinen en in 'rommelhoeken', op door vee afgetrapte kanten van dijken. Veelal komt het schaars en onbestendig voor. Hier en daar staat het op minder door de mens bepaalde standplaatsen, zoals op vloedmerkgordels langs rivieren en aan de kust. Op Bilzekruid is de aardvlo Psylliodes hyoscyami gespecialiseerd.  

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)