Wede

De Wede is een blauw berijpte, alleen aan de voet behaarde plant, die minstens twee jaar leeft. Haar dikke wortel is bovenaan vaak vertakt en draagt in het eerste jaar alleen bladrozetten. Pas in het tweede jaar of later verschijnen de hoge bloeistengels met wijdvertakte pluimen van gele bloemen. De hoofdbloei valt in de voorzomer. Na de vruchtzetting sterft de plant gewoon lijk af. Zoals bij veel Kruisbloemigen komen er twee bladvormen voor: de rozetten bestaan uit gesteelde, zwak getande bladeren, terwijl de gaafrandige stengelbladen met pijlvormige voet de bloeistengel omvatten. Beide typen bladeren hebben een opvallende witte middennerf. 

De aanvankelijk groene, later zwarte vruchten zijn op het eerste gezicht niet als kruisbloemvruchten te herkennen. Ze hebben maar twee zaadknoppen, waarvan gewoonlijk alleen de bovenste tot ontwikkeling komt. Haaks op de zaaddrager (die geen tussenschot vormt) staan twee grote, platte vleugels. Het resultaat is dat één zaad centraal staat in een sterk afgeplatte vrucht. De vruchten hangen aan gekromde steeltjes, een uitzondering onder Kruisbloemigen. Van oorsprong is de Wede een Aziatische steppeplant, die als verfstofplant in grote delen van Europa is ingevoerd. Zij is een typisch voorbeeld van een antieke cultuurplant met een rijke, maar afgesloten geschiedenis. Dit lot heeft trouwens de meeste verfplanten getroffen, bijvoorbeeld ook Meekrap (Rubia tinctorum). Uit Wede werd een blauwe kleurstof bereid, die tegenwoordig als indigo bekend staat. Deze werd niet alleen voor vreedzame doeleinden gebruikt. Klassiek is het bericht van Julius Caesar dat Britse krijgers zich met behulp van Wede een angstaanjagend uiterlijk gaven. Later werd de naam van een Britse volksstam, de Pieten, wel verklaard als 'beschilderden'. 

Lang voordat de chemische industrie omstreeks 1880 met anilineverbindingen kwam, die het gebruik van plantaardige kleurstoffen naar het verleden verwezen, moest de Wede al ernstige concurrentie weerstaan. Nadat de cultuur ervan in de late middeleeuwen in Europa een hoge vlucht had genomen, verschenen in de 16 de eeuw de Indigobomen (Indigo/ era spp.) op het toneel. Uit deze Indische Vlinderbloemigen kon de blauwe kleurstof met hoger rendement worden gewonnen. De naam indigo slaat op de herkomst van de 'Indische verfstof' uit Indigo/era, maar het betreft dezelfde stof als die in Wede voorkomt. Strenge wetten op de invoer van Indische indigo, waarop in Engeland zelfs de doodstraf werd gesteld, konden niet voorkomen dat de Wede gaandeweg werd verdrongen. 

Het tegenwoordige voorkomen van Wede in Nederland gaat niet rechtstreeks op cultuur terug. De plant wordt nu in hoofdzaak langs de grote rivieren, vooral aan de Waal gevonden. Hier is zij door de rivier aangevoerd vanuit het Bovenrijndal in Zuid-Duitsland, waar zij al vele eeuwen in het wild voorkomt. In de duinen van het Westland kwam de soort als cultuurrelict voor, maar hier schijnt zij verdwenen. 

Wede is een plant van zonnige, droge, open plaatsen op kalkhoudende grond. Het best voelt deze vreemdeling zich thuis op steenachtige plaatsen, zoals hoge delen van oeverbeschoeiingen langs de rivieren. Ook in de steppegebieden waar de soort oorspronkelijk inheems is, is zij een plant van steenpuinhellingen. 

De naam Wede wordt verwant geacht aan het Latijnse 'vitrum', met welk woord zowel deze plant als glas kon worden aangeduid. Isatis is de Griekse naam van de plant en betekent 'gladmaker'. In de oudheid werd zij namelijk ook gebruikt voor het effenen van de huid. 

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1987 (deel 2).