Roggelelie

De Roggelelie of Oranjelelie is een hoge, omstreeks het begin van de zomer bloeiende plant met een eivormige, tot vijf centimeter brede, naakte bol met talrijke witte, dakpansgewijs liggende, niet dicht aaneensluitende bolschubben (dat wil zeggen smalle bolrokken), die elk een aantal jaren in functie blijven. De bol als geheel lijkt wat op het hoofdje van een artisjok. Het ondergrondse stengeldeel boven de bol vormt zijdelingse 'stengelwortels' en broedbollen. Bovengronds draagt de forse stengel een groot aantal verspreid maar vrij dicht opeen staande, lijnlancetvormige, tot een decimeter lange en ongeveer een centimeter brede bladeren, die in hun oksel doorgaans geen broedbollen dragen (een verschil met de andere ondersoort, subsp. bulbiferum, in het Nederlands Kraallelie geheten). De klokvormige, rechtopstaande bloemen staan in meestal gering aantal - zelden meer dan vijf - in een min of meer schermvormige tros aan de stengeltop. De langwerpige, aan de top vaak kapvormige bloemdekbladen worden ongeveer zes centimeter lang en zijn oranjegeel tot oranje, aan de binnenkant gevlekt met bruine, behaarde lengtestreepjes. De versmalde voet vertoont groeven, waarin nectar wordt afgescheiden. De binnenste drie bloemdekbladen zijn breder dan de buitenste drie. De meeldraden staan aan de voet van de bloemdekbladen en hebben steenrode helmknoppen, waar stijl en stempel boven uitsteken. Na de bloei valt het bloemdek af. De doosvrucht wordt bij ons zelden gevormd; de voortplanting gebeurt door middel van broedbollen.

De Roggelelie is een Midden- en Zuid-Europese plant, die hoofdzakelijk in gebergten voorkomt, maar in Noord-Duitsland en Oost-Nederland in de laagvlakte afdaalt. In ons land heeft zij op verscheidene plaatsen op en langs de Hondsrug in Noordoost-Drenthe gestaan, ongeveer in hetzelfde gebied als waar nu nog haar familielid Bosgeelster groeit. Verder werd zij aangetroffen in Westerwolde (Zuidoost-Groningen) en sporadisch in Twente en Salland, aan de zuidoostelijke Veluwezoom en in het noordoostelijke deel van Zuid-Limburg. In de laatste twintig jaar is zij nog op twee plaatsen in het wild aangetroffen, nadat tientallen jaren lang was aangenomen dat zij uit ons land verdwenen was. Even beoosten de grens staat zij nog op een enkele plek in het Eemsdal en heeft zij ook langs de Vecht gestaan. Haar vroegere verspreiding was tot voor kort nogal onvolledig bekend. Gebleken is dat Roggelelie evenals Wilde narcis (Narcissus pseudonarcissus subsp. pseudonarcissus) uit het wild in tuinen was overgeplant, in plaats van - zoals veelal werd aangenomen - vanuit tuinen te zijn verwilderd. Wel was zij vroeger in cultuur als sierplant, maar in het eertijds zo arme Drenthe kan een dergelijke luxe geen rol hebben gespeeld bij de vestiging van een akkerplant. Een speurtocht naar Roggelelies in tuinen van Noordoost-Nederland en navraag naar de herkomst van de plant maken thans duidelijk dat de plant op aanzienlijk meer plaatsen heeft gestaan dan tot dusver werd verondersteld. Als sierplant lijkt zij verdrongen door de Boerenlelie (Lilium X hollandicum), die meer dan vijf bloemen en een donkerder, bruinachtig oranjerood bloemdek heeft.

Van oorsprong is de Roggelelie vermoedelijk een zoomplant. Een van de voornaamste eisen die zij aan haar standplaats stelt is een bodem waar nooit water stagneert maar die in het groeiseizoen ook niet uitdroogt; in het eerste geval verrotten de niet door een omhulsel beschermde bollen en in het tweede geval verdorren de stengelwortels. Dit betekent in de laagvlakte dat de bodem goed doorlatend moet zijn, dus uit zand of eventueel löss bestaat, en dat een bodembedekkend gewas aanwezig is dat uitdroging van de grond verhindert. Verder is nodig dat de zaden of broed bollen worden verspreid, zodat nieuwe planten een kans krijgen zonder met de oude opeengehoopt te staan en aan onderlinge concurrentie te gronde te gaan. Ten aanzien van zuurgraad en kalkgehalte van de grond lijkt de plant vrij onverschillig. Haar voornaamste standplaats in onze streken was te vinden in de 'eeuwige' winterroggeakkers op essen langs de rand van beekdalen. Deze werden niet veel dieper dan een decimeter geploegd, terwijl de hoofdbol van de Roggelelie zich over het algemeen op minstens vijftien centimeter diepte bevond en dus bij het ploegen op zijn plaats bleef. Wel werden de broedbollen van de ondergrondse stengelvoet losgeslagen, en deze kwamen vaak in de volgende ploegvoor terecht. Ze kregen de beste kansen om goed uit te groeien in jaren waarin de akker braak lag, wat de bolletjes de kans gaf zich dieper in de grond terug te trekken en daar tot grotere bollen uit te groeien. Gebeurde dit niet, dan bleven de bollen vaak te gering in omvang om bloeiende stengels te kunnen voortbrengen. Diep ploegen en vruchtwisseling hebben de biotoop van de Roggelelie vernietigd. Een enkele maal is zij in ruigten en zoomvegetaties aangetroffen, bij ons aan akkerkanten en aan een bosrand, langs de Eems in Duitsland ook op rivierduinen.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)