Scherpkruid

Scherpkruid is een laagblijvende, liggende, soms middelhoog klimmende, eenjarige plant, die in het voorjaar kiemt en in de voorzomer bloeit (soms ook later). De brosse stengel is met schuin omlaag gerichte stekeltjes bezet en blijft gemakkelijk aan vacht of kleding hangen. In de bloeistengel valt moeilijk de voor ruwbladigen karakteristieke schicht te herkennen; daarentegen lijkt de plant in diverse opzichten op Kleefkruid (Galium aparine). De bladeren staan veelal in paren of kransen. Dicht boven zo'n paar of krans staan - alleen of met twee of drie bijeen - de kleine bloemen. Deze hebben een aanvankelijk diep vijfdelige kelk en een eerst roodachtige, later donker hemelsblauwe, trompetvormige kroon met witte buis en keelschubben. Na de bloei groeit de bloemsteel uit en kromt zich, terwijl de kelk bijkans een gedaantewisseling ondergaat. Hij vergroot zich vijfvoudig en wordt tot een tweekleppige, grof bochtig ingesneden vruchtkelk met in totaal vijftien ongelijke tanden, die als een beursje de nootjes omsluit. Deze zijn lichtbruin en hangen aan een zuilvormige gynobasis. Na het afsterven van de plant in zomer of herfst zijn de karakteristieke, inmiddels vliezige vruchtkelken nog lang op de grond aan te treffen. 

Van oorsprong een Oost-Europese of West-Siberische plant, komt scherpkruid nu over een groot deel van het noordelijk halfrond in gematigde en koude streken voor. In Nederland is het een 'ouderwetse' cultuurbegeleider, die in de loop van de 20e eeuw bijna is verdwenen. Zijn hoofdverspreiding had scherpkruid in de duinstreek van Zuid-Holland en Kennemerland, waar zich nu nog een klein aantal groeiplaatsen bevindt. In het oostelijk rivierengebied is het niet meer bestendig aanwezig. Elders wordt het af en toe als adventief plant aangetroffen. 

Scherpkruid is een plant van zonnige tot licht beschaduwde, open plekken op matig droge, veelal kalkhoudende, zeer stikstofrijke en vaak ammoniakhoudende, maar niet humeuze zandgrond. Voorwaarde voor een blijvende aanwezigheid van deze plant is een regelmatige toevoer van vocht, warmte en mest, in combinatie met een blijvend open standplaats en een doorlatende bodem. Scherpkruid is vooral te vinden op plekken waar groepen dieren overnachten of schuilen. In berggebieden zijn dat overhangende rotsen en ingangen van grotten, waar schaapskudden of vogelkolonies huizen. Ook voor zijn verspreiding is dit plantje op dieren aangewezen: stengelstukken met vruchtkelken worden als klit verspreid, waardoor de nootjes grote kans maken op rustplekken van de dieren - dus in mestrijke omgeving - terecht te komen. De weinige groeiplaatsen die in de Nederlandse duinstreek zijn overgebleven, tonen geen verband meer met dierlijke activiteit; de uitbreidingskansen lijken dan ook gering. Twee vindplaatsen bij Egmond betreffen onbebouwde kanten van bollenvelden; Scherpkruid groeit niet tussen het gewas, maar profiteert wel van het openhouden van zijn groeiplek, en tevens van het deponeren en verbranden van afdekmateriaal (stro of takken). In het duin zelf is de plant onlangs aangetroffen langs een pad waar houtsnippers als 'plaveisel' waren gebruikt. Tenslotte handhaaft Scherpkruid zich sinds lang tussen een heg en een weg in het Westland. Begeleiders zijn alledaagse soorten als Vogelmuur (Stellaria media), Zwaluwtong (Polygonum convolvulus), Varkensgras (P. aviculare), Kweek (Elymus repens), Brandnetels (Urtica spp.), Kleefkruid, Gewone raket (Sisymbrium officinale) en Kruipertje (Hordeum murinum). 

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)