Koningskaars

Koningskaars is een hoge tot zeer hoge, meestal éénstengelige en onvertakte zomerbloeier. De bladeren zijn langwerpig-spatelvormig, zwak gekarteld en dicht wollig behaard. De rozetbladeren hebben een stompe, de stengelbladeren een zwak toegespitste top. Naar de voet zijn de stengelbladeren geleidelijk versmald in twee brede lijsten, die zich naar onder langs de stengel voortzetten tot aan of voorbij het vorige blad. De bloemen staan in dichte kluwens, die tot een aarvormige bloeiwijze zijn verenigd. De lichtgele kroon is trechtervormig en aanzienlijk kleiner dan die van Stalkaars (meestal niet meer dan twee centimeter in middellijn). De onderste twee meeldraden zijn langer dan de overige en (vrijwel) onbehaard. De kort-pijlvormige helmknoppen van deze twee meeldraden lopen iets af langs de helmdraad en bereiken hoogstens een derde van de lengte van die helmdraad. De bovenste drie meeldraden hebben wit-wollige helmdraden. De stempel is knopvormig. 

Koningskaars, van oorsprong een Zuid-Europese plant, heeft zich als cultuurvolger gevestigd in gematigde streken van alle werelddelen behalve Afrika. Naast Zwarte toorts dringt hij van alle Toortsen het verst noordwaarts door. In Nederland komt hij vanouds vooral in de Hollandse duinen voor, daarnaast in het Zuid-Limburgse krijtgebied. Elders nam hij een veel minder vaste plaats in de vegetatie in. Tegenwoordig is hij in grote delen van het land te vinden en plaatselijk vrij algemeen; alleen in het noordoosten wordt hij weinig aangetroffen. Deze uitbreiding komt in de eerste plaats voor rekening van zijn opmars langs spoorwegen. Als enige Toorts heeft Koningskaars zich ook hier en daar op de Waddeneilanden gevestigd. 

In de duinen staat Koningskaars op zonnige hellingen, meestal in een vrij open vegetatie met veel éénjarigen en lage Duindoornstruiken (Hippophaë rhamnoides), waar hij bovenuit torent. Deze plant groeit meer in vergraven terrein - in bermen van waterleidingskanalen, op taluds langs duinpaden - dan in ongestoorde duingebieden. Anderzijds is de begroeiing op plekken met Koningskaars over het algemeen meer gestabiliseerd dan op groeiplaatsen van diverse andere tweejarigen van vergraven duin, zoals Wilde reseda (Reseda lutea) of Teunisbloemen (Oenothera spp.). Meestal staan de Koningskaarsen tamelijk ver uiteen; hun aantal per vindplaats is zelden erg hoog. 

Hun naam geeft dus behalve hun habitus ook iets van hun oecologische gedrag weer. In Zuid-Limburg staat de plant op zonnige, steile krijthellingen en groevewanden - vooral daar waar zich afgeschoven gruis verzamelt en in ruigten in beweid terrein -, ook in oude tractorsporen in graften en dergelijke. Veelvuldig is Koningskaars op spoorwegemplacementen en zandige spoordijken te vinden, waar hij met name aan de rand van schouwpaden plaatselijk talrijk voorkomt. De dichtheden zijn hier vaak opvallend hoger dan op duin- en krijthellingen. In houtwallen verschijnt hij soms op plekken waar struikgewas gerooid is en waar 'gerommeld' is. Verder is de plant soms aan te treffen in wegbermen en zandgroeven, op bouwterreinen en zanddepots. 

Tapuit, paapje en roodborsttapuit zitten graag op verheven uitkijkposten en gebruiken daarvoor vaak Koningskaarsen. Kneu en mezen eten 's winters van de zaden die nog in de vruchten aanwezig zijn; mogelijk worden ook daar vertoevende larven, rupsen of poppen verschalkt.  

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)