Scherpe fijnstraal

De Scherpe fijnstraal is een lage of soms middelhoge, min of meer ruw behaarde, vaak paars aangelopen, tweejarige tot kortlevend-overblijvende zomerbloeier, die minstens één winter als rozet doorbrengt en na één of enkele malen bloeien afsterft. Aan een korte wortelstok ontspringen één of enkele rechtopstaande of opstijgende, dikwijls wat bochtige, meestal alleen in de bloeiwijze vertakte bloeistengels en daarnaast vaak niet-bloeiende rozetten. Alle bladeren zijn smal en (vrijwel) gaafrandig, de onderste spatelvormig met een gevleugelde steel, de bovenste lancetvormig en zittend. De haren zijn alle onvertakt (hierdoor zijn de rozetten te onderscheiden van die van een aantal Kruisbloemigen, welke deels met gaffel- en/of sterharen zijn bekleed). De meestal niet erg talrijke, ongeveer een centimeter brede hoofdjes staan in een tros- of tuilvormige bloeiwijze. De buitenste rijen bloemen in een hoofdje zijn lila straalbloemen, waarvan de top buiten het omwindsel uitsteekt en iets afstaat. Tussen deze vrouwelijke straalbloemen en de tweeslachtige, gelige buisbloemen bevinden zich enkele rijen draaddunne, bleke, vrouwelijke buisbloemen.

De Scherpe fijnstraal komt - in verscheidene vormen - voor in gematigde en koudere streken van het noordelijk halfrond. In Nederland is zij vrij zeldzaam, al is zij over een groot deel van het land verspreid; het minst wordt zij aangetroffen in het noordoosten. Scherpe fijnstraal is een plant van lage, min of meer open vegetaties op zonnige, droge tot matig vochtige plekken. Zij groeit op lichte, vrij voedselarme, iets humushoudende, vaak kalkhoudende, soms stenige grond, op zand, leem, krijt en zandige klei. Enerzijds is zij nogal gevoelig voor bemesting en wordt zij in een dichte vegetatie gemakkelijk verdrongen. Anderzijds vestigt zij zich gemakkelijk op nieuwe plekken, ook op door de mens gecreëerde substraten. Scherpe fijnstraal is dus een vagebond, maar met mate. Gewoonlijk treedt deze plant in vrij beperkte aantallen op. Op Zuid-Limburgse krijthellingen komt Scherpe fijnstraal vooral op rotsachtige, spaarzaam begroeide plekjes voor, maar ook wel in een niet te dichte grasmat. In de duinen staat zij zowel op grazige plekken als in ijl dwergstruweel van Kruipwilg (Salix repens), zowel in valleien - al of niet binnen bereik van het grondwater - als op hellingen, zowel vlak bij zeedorpen als ver daarvandaan. Niettemin is zij een tamelijk schaarse verschijning. Ook elders is zij minder gewoon dan een opsomming van standplaatsen zou doen vermoeden. Zij staat op zandige tot licht kleiige dijkhellingen (vooral in het Deltagebied), in schrale wegbermen en afgravingen, spoorwegemplacementen, opgespoten zandvlakten, drooggevallen zandplaten en soms op oude muren. In de pleistocene zandstreken is zij als leemindicator te beschouwen; zo staat zij ook wel op lemige plekken in heidevelden.

In levenscyclus komt Scherpe fijnstraal overeen met Wondklaver (Anthyllis vulneraria), Ruige scheefkelk (Arabis hirsuta) en Echt bitterkruid, waarmee zij op kalkrijke bodem dikwijls samen voorkomt. Al deze planten hebben een beperkte levensduur maar zijn niet strikt tweejarig. Als de bestaansvoorwaarden gunstig zijn gebleven, kunnen ze na vruchtzetting een nieuwe rozet aan de stengelbasis vormen en op basis daarvan hun bestaan nog enige jaren voortzetten. Enige andere planten die Scherpe fijnstraal - in uiteenlopende omgeving - vergezellen, zijn Gewone zandmuur (Arenaria serpyllifolia), Smalle wikke (Vicia sativa subsp. nigra), Geelhartje (Linum catharticum), Echte stijve ogentroost (Euphrasia stricta), Gewone vleugeltjesbloem (Polygala vulgaris), Bevertjes (Briza media) en Zandpaardenbloemen. Op vochtige plaatsen kan zij ook in gezelschap van Zeegroene zegge (Carex flacca), Parnassia (Parnassia palustris) en Moeraswespenorchis (Epipactis palustris) optreden.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)