Paarse morgenster

De Paarse morgenster heeft een blauwachtige tint en begint in de eerste helft van juni te bloeien, enige weken later dan de andere Morgensterren, die half mei in bloei plegen te komen. De hoofdjes hebben acht, zelden meer omwindselblaadjes, waarvan de top ver buiten de buitenste lintbloemen uitsteekt. De lintbloemen, ook de stijlen, zijn purperkleurig, wat met de blauwgroene omwindselbladen en de gele helmknoppen een onalledaagse kleurcombinatie oplevert. Het geheel doet wat denken aan de bloem van Bolderik (Agrostemma githago). Onder het hoofdje is de stengel sterk knotsvormig opgeblazen.

De Paarse morgenster is afkomstig uit het Middellandse-Zeegebied, waar zij onder meer in weiden aan de zeekust voorkomt. Sinds de oudheid wordt zij gekweekt om haar eetbare wortel. Ook de door inkuiling - als bij Witlof en Asperge - gebleekte jonge spruiten worden gegeten. In het Duits staat dit groentegewas bekend onder de naam Haferwurzel, in het Frans als salsifis, waaruit door verbastering als oude Nederlandse naam Salzafij is ontstaan. Sinds de 17de eeuw is Paarse morgenster als groente grotendeels verdrongen door Grote schorseneer, waarvan de wortels beter houdbaar zijn. Als cultuurrelict heeft zij zich hier en daar buiten haar oorspronkelijke areaal weten te handhaven, onder meer in Nederlandse zeekleigebieden. Wel vertoont zij de laatste tientallen jaren een aanzienlijke achteruitgang. Zij is nu zeldzaam in het Deltagebied, Noord-Holland, Noordwest- en Noord-Friesland en in Noord-Groningen, waarvan het westelijke deel (Hunsingo) een van de noordelijkste bolwerken van de plant vormt. Verder noordoostwaarts, langs Duitse Waddenkusten, handhaaft de plant zich slechts in het Jeverlanden op het poldereiland Nordstrand, waar zij een opmerkelijk talrijk optredende bermplant is. In Nederland is zij buiten de genoemde gebieden slechts op enkele verspreide plaatsen aangetroffen.

Paarse morgenster is een plant van zonnige, kleiige dijkhellingen en wegbermen. In Noord-Nederland staat zij nogal eens op slaperdijken, die een voormalige kustlijn markeren. Zo bevindt zich een concentratie van vindplaatsen op de Slagtedijk in Westergo (Noordwest-Friesland). Deze is ontstaan doordat de dijken van een aantal poldertjes aaneen werden gekoppeld en in een latere periode met de Waddenzeedijk werden verbonden. Het geheel strekt zich uit van Raerd (ten noordoosten van Sneek), met een boog tussen Bolsward en Franeker door, tot de zeedijk bij Oosterbierum. Hier groeit de Paarse morgenster op de klei in een hoge, ruige begroeiing te midden van alledaagse grassen als Gewone kropaar (Dactylis glomerata), Ruw beemdgras (Poa trivialis) en Gestreepte witbol (Holcus Ianatus), samen met onder meer Krulzuring (Rumex crispus), Slipbladige ooievaarsbek (Geranium dissectum) en Gekroesde melkdistel. Op iets minder voedselrijke plekken staat zij ook samen met Beemdlangbloem (Festuca pratensis), Goudhaver (Trisetum flavescens), Veldlathyrus (Lathyrus pratensis) en Gewone pastinaak (Pastinaca sativa).

Ook Gele morgenster behoort hier en op sommige andere plaatsen tot haar metgezellen. Waar beide soorten samen optreden, kan worden uitgekeken naar hun bastaard. Deze is overblijvend en begint iets eerder dan Paarse morgenster te bloeien. De wonderlijk gekleurde bloemhoofdjes bevatten aan de rand grijsachtig paarse en naar het centrum overwegend gele lintbloemen; de vruchtzetting is gering, al kunnen door terugkruising met de oudersoorten soms kiemkrachtige nootjes worden gevormd. In Nederland is deze bastaard herhaaldelijk in tuinen ontstaan, maar in het wild is zij slechts op enkele plaatsen aangetroffen, waaronder een plek op de zojuist genoemde Slagtedijk nabij Wommels.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)