Grote veenbes

De Grote veenbes - vroeger Lepeltjesheide genoemd is een laag, altijdgroen halfstruikje, dat omstreeks het begin van de zomer bloeit. De stengels zijn liggend, vormen alleen aan de voet bijwortels en richten zich aan de top op. De bladeren zijn langwerpig met afgeronde top en niet of weinig omgerolde rand. De bloemen staan alleen of in kleine groepjes aan korte twijgen, waarvan de top bladeren draagt. De steelblaadjes aan de bloemstelen zijn groter dan bij Kleine veenbes en staan boven het midden van de steel. De bessen, die twee centimeter in middellijn kunnen worden, kleuren in de herfst dieprood. Ze staan bekend onder de naam cranberries en zijn vooral in Angelsaksische landen gewild voor het maken van compote. Ze zijn rijk aan vitamine C en citroenzuur.

Van oorsprong inheems in oostelijk Noord-Amerika, is de Grote veenbes op een aantal plaatsen in Groot-Brittannië, Nederland en Duitsland ingevoerd en verwilderd. De eerste vestiging in Noordwest-Europa is echter aan schipbreuk te danken: een Terschellingen strandjutter vond omstreeks 1840 een aangespoeld vat en rolde het de duinen in. Daar ontdekte hij dat het niet de begeerde wijn bevatte, maar slechts half vergane bessen, die hij teleurgesteld weggooide. Ze kwamen in een voor deze plant erg gunstig milieu terecht, en binnen twintig jaar stonden verscheidene duinvalleien op Terschelling vol met Grote veenbes. Vandaaruit en vanuit (merendeels mislukte) cultures is zij door vogels verder verspreid. Tegenwoordig staat zij op de vijf grote Waddeneilanden, in Noord-Drenthe en in sommige Hollandse en Friese veengebieden.

De Grote veenbes is een voorbeeld van een neofiet die zich in een volkomen natuurlijk milieu heeft weten te vestigen, althans op de Waddeneilanden. Zij groeit op vochtige, min of meer zure, humusrijke zandgrond en op veen, speciaal op plaatsen die in het winterhalfjaar onder ondiep water staan. Deze tolerantie voor overstroming vormt een overeenkomst met Gewone dophei, waarvan Grote veenbes soms een geduchte rivaal blijkt. Ook incidentele overspoeling door zout water deert de plant betrekkelijk weinig. Onder water is zij beschermd tegen late vorst, waarvan zij zonder water- of sneeuwbedekking veel te lijden heeft. Wat veenmosgroei betekent voor Kleine veenbes, is lichte overstuiving met zand voor Grote veenbes: groei en beworteling worden erdoor gestimuleerd. Waar de plant in haar element is, laat zij andere gewassen weinig levensruimte, doordat zij een dichte vegetatie vormt en bovendien veel bladstrooisel produceert. Dit is vooral het geval in de natte - eventueel 's zomers oppervlakkig uitdrogende heide in oudere duinvalleien. Tussen de plakkaten Grote veenbes weten zich slechts hier en daar wat Gewone dophei, Kruipwilg (Salix repens) en Drienervige zegge (Carex trinervis) te handhaven. In mindere mate komt Grote veenbes voor in jongere duinvalleien, bijvoorbeeld in vegetaties van Knopbies (Schoenus nigricans) die over hun hoogtepunt heen zijn, en onder niet te dicht moerasstruweel. Intussen blijkt uit een vegetatiebeschrijving van Fr. Holkema uit 1868 dat de plant zich destijds op Terschelling in een pioniervegetatie had genesteld, met veel Pilvaren (Pilularia globulifera) en verder onder meer Ondergedoken moerasscherm (Apium inundatum) en Gewone waternavel (Hydrocotyle vulgaris). De binnenlandse groeiplaatsen betreffen voornamelijk randzones van hoogveen en zure laagveenmoerassen met een begin van hoogveenontwikkeling.

De lang houdbare bessen van de 'Cranberry' worden geoogst met een skoop, een soort harkbak. Dat de teelt geen groot succes is geworden, komt doordat het optimale groeimilieu van de plant moeilijk is na te bootsen; zonder winterse inundatie is de vorstschade vaak zeer groot.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)