Liggende ereprijs

Liggende ereprijs is een zeer lage, overblijvende, groen overwinterende plant, die in de tweede helft van de lente bloeit. De stengels liggen, bij goed ontwikkelde planten in een kring uitgespreid, en wortelen aan de iets verhoutende basis; alleen de bloeiende toppen richten zich op. De bladeren zijn langwerpig tot lijn-lancetvormig, aan de rand zwak gezaagd tot vrijwel gaaf en min of meer naar onder omgerold, aan de voet wigvormig versmald en zittend. De bloemen staan in dichte, vrij korte, tamelijk rijkbloemige trossen in de bladoksels. De kelken zijn scheef en in meerderheid vijftallig, met een korte bovenste slip. De bloemkroon is hemelsblauw en lijkt op die van Brede ereprijs, maar is in de regel kleiner. De doosvrucht is omgekeerd driehoekig met hartvormige top en steekt bij rijpheid boven de kelk uit. Meestal zijn vrucht en kelk onbehaard. 

Liggende ereprijs komt voor in Midden- en Oost-Europa en verder oostwaarts tot in Midden-Siberië. De westgrens loopt door Nederland en Midden-Frankrijk naar de Pyreneeën. In ons land heeft de plant twee geïsoleerde deelareaaltjes. Het ene ligt in het Maasdal van Gennep tot bij Grave. Het andere bestaat uit het dal van de Gelderse IJssel met de benedenloop van de Overijsselse Vecht. Vooral langs de IJssel kwam de plant tamelijk veel voor; de oudste beschrijving — onder de benaming 'Cleyn cruypende Gamanderlin' — werd in de 16e eeuw door M. de Lobel naar exemplaren uit de omgeving van Deventer gemaakt. Tussen ongeveer 1940 en 1970 is dit kleinood van onze droge graslanden catastrofaal achteruitgegaan. Thans resteren nog ongeveer vijf vindplaatsen, en op bijna al deze plekken staat de plant op verdwijnen. Van de drie vroegere groeiplaatsen in de Hollandse duinen is de laatste in de jaren vijftig verdwenen. De grens tussen Liggende en Brede ereprijs is niet altijd gemakkelijk te trekken: vooral aan de IJssel komen tussenvormen voor. 

Liggende ereprijs is net als Brede ereprijs aan rivierbegeleidende graslanden gebonden, maar zijn standplaats is gemiddeld (nog) zonniger, zandiger, droger en 'warmer', tevens humus- en voedselarmer en veelal ook kalkarmer. Deze ter aarde uitgespreide plant kan zich alleen handhaven in een zeer lage en schrale grasmat en is daardoor gebonden aan begraasde, maar niet bemeste graslanden op rivierduintjes en zandige ruggen. Op dijken kwam hij ook vroeger al minder voor dan Brede ereprijs, maar op sommige rivierduinen bepaalde Liggende ereprijs tot voor enkele tientallen jaren het aspect in de vroege voorzomer. Tegenwoordig maakt de plant alleen in natuurreservaten nog enige kans op overleving, mits de terreinen voldoende uitgestrekt zijn om tegen schadelijke invloeden vanuit de omgeving te zijn gebufferd. Behalve bemesting en kunstmatige beregening hebben ook verwaarlozing — leidend tot vergrassing — en oeverafslag, zandwinning en recreatie groeiplaatsen vernietigd. Daarnaast zal vooral op kalkarme grond ook bodemverzuring (onder invloed van de neerslag) een rol hebben gespeeld bij de achteruitgang van de plant. Het langst handhaaft deze zich nog op steile kantjes en onder prikkeldraad. Op de plek aan de IJssel waar in de jaren vijftig de rijkste groeiplaats van Noordwest-Europa lag, gaapt nu een groot en om zich heen vretend zandgat! Planten waarmee Liggende ereprijs samen voorkomt, zijn Rood zwenkgras (Festuca rubra), Gewone veldbies (Luzula campestris), Muizeoor (Hieracium pilosella), Tijm (Thymus spp.), Geel walstro (Galium verum), Akkerhoornbloem (Cerastium arvense), Voorjaarsganzerik (Potentilla verna), Lathyruswikke (Vicia lathyroides), Voorjaarszegge (Carex caryophyllea), Knolboterbloem (Ranunculus bulbosus), Wilde kruisdistel (Eryngium campestre) en Kleine bevernel (Pimpinella saxifraga).  

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)