Slanke gentiaan

De Slanke (duin)gentiaan is een lage tot zeer lage, donkergroene, vaak paars aangelopen, eenjarige nazomerbloeier. De bladeren zijn langwerpig-eirond tot lancetvormig; de onderste twee of drie bladparen vormen een wortelrozet. Nu eens heeft de plant een gedrongen habitus, dan weer vindt men exemplaren met een losse, onderbroken bloeiwijze. De bloemen zijn vijftallig, dikwijls met een enkele viertallige ertussen. De kelk vertoont tussen de tanden afgeronde insnijdingsbochten. De roodachtig paarse bloemkroon is kleiner dan bij verwante soorten en heeft naar verhouding kortere slippen. 

Slanke gentiaan komt in diverse vormen in de koudere en koel-gematigde streken van het noordelijk halfrond voor. In Nederland is zij - afgezien van een drietal oude vondsten in het binnenland - tot de duinen beperkt. Hoewel zij nooit algemeen is geweest, kwam zij vroeger over het hele duingebied voor, met uitzondering van de 'kalkarme' eilanden Walcheren en Terschelling. Door verdroging van de duinen is zij sterk achteruitgegaan; ook de recente vindplaatsen moeten voor het merendeel als bedreigd worden beschouwd. De exemplaren uit Nederland en omliggende landen worden wel tot een afzonderlijke ondersoort van G. amarella gerekend (subsp. uliginosa). 

Slanke gentiaan is gebonden aan duinvalleien die onder invloed van het grondwater staan. Over het algemeen zoekt zij glooiende randen van natte terreingedeelten op. De vochtigheidstoestand van de grond varieert hier zowel in de ruimte - van laag naar hoog - als in de tijd: in de loop van het zomerhalfjaar zakt het grondwaterpeil. De ontwikkeling van de Gentiaan, van kieming tot zaadzetting, speelt zich dus af in een milieu dat gaandeweg droger wordt. De glooiingen waarop zij voorkomt, kunnen op de grens van valleien en omgevende duinenrijen liggen, of aan de rand van lage zandheuveltjes in de valleien, of op de wand van kuilen (bijvoorbeeld bomtrechters). Ook paadjes in vochtige valleien worden soms door Slanke gentiaan omzoomd. Hoewel zij soms samen met haar familielid Strandduizendguldenkruid optreedt, is zij geen pioniersplant. Pas als zich een min of meer humeuze bovenlaag heeft gevormd, is een duinvallei geschikt voor Gentianen. Voor het overige komt Slanke gentiaan zowel vlak achter de zeereep voor als in de binnenste duinen (vroongronden), en zowel op kalkrijke als op kalkarme, maar niet op sterk zure ondergrond. Ook is zij te vinden aan de rand van strandvlakten, die grotendeels door duinen omringd en zeer zelden door de vloed bereikt worden. Gewoonlijk staat zij in een niet gesloten grasmat, die afgegraasd, gemaaid of licht betreden wordt en daardoor laag blijft. Meestal wordt zij vergezeld door andere eenjarigen, in de eerste plaats Geelhartje (Linumcatharticum), vaak ook Echte stijve ogentroost (Euphrasia stricta), soms Dwergvlas (Radiola linoides). Te midden van bewoners van vochtige duinvalleien zoals Kruipwilg (Salix repens), Parnassia (Parnassia palustris), Zeegroene zegge (Carex flacca) en Gewoon Puntmos (Calliergonella cuspidata) staan allerlei planten die op een wisselende bodemvochtigheid wijzen. Daarvan zijn vooral Gewone brunel (Prunella vulgaris), Kleine leeuwentand (Leontodon saxatilis) en Gewone rolklaver (Lotus corniculatus) vaak samen met Slanke gentiaan aan te treffen. De veelvuldige aanwezigheid van soorten als Zilverschoon (Potentilla anserina) en Witte klaver (Trifolium repens) wijst op bodemverdichting. Verder vertonen Honingorchis (Herminium monorchis) en Bonte paardenstaart (Equisetum variegatum) in standplaats veel overeenkomst met deze Slanke gentiaan, maar gezamenlijke groeiplaatsen zijn er tegenwoordig nauwelijks meer, hoewel de resterende vindplaatsen van deze drie soorten wel vaak in hetzelfde duingebied liggen.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)