Gevleugeld helmkruid

Gevleugeld helmkruid is een hoge, meestal opvallend bleekgroene, overblijvende nazomerbloeier, die met groene bladrozetten overwintert. De stengels dragen sterk ontwikkelde vleugelranden, die meer dan een millimeter breed zijn. De bladeren zijn langwerpig-eirond, gezaagd, de onderste soms min of meer gekarteld, maar dan met topwaarts gerichte karteltanden. De kelkslippen hebben een brede, vliezige rand. De bloemkroon is roodbruin met een geelgroene voet. Het staminodium is gespleten in twee lobben die onder een rechte tot bijna gestrekte hoek uiteenwijken, waardoor het verbrede deel twee- tot driemaal zo breed als lang is en de vorm van een Y of T heeft. Met dit sterk ontwikkelde staminodium is de bloem de meest 'perfecte wespenbloem' onder de Helmkruiden. Uitgebloeide stengels vallen vaak om, waarna okselknoppen zich ontwikkelen tot rozetten, die wortelschieten en tot nieuwe planten uitgroeien. 

Gevleugeld helmkruid komt voor in Midden-, Oost- en Zuidoost-Europa en verder oostwaarts tot in Centraal-Azië. Een westelijke areaaluitloper strekt zich via Nederland tot op de Britse eilanden uit. In ons land is het tamelijk zeldzaam, al is het uit alle provincies bekend. Het meest wordt het aangetroffen in de rivierdalen, ook langs enkele riviertjes in de Achterhoek en in de buurt van oude rivierlopen in het Hollands-Utrechtse polderland, in het Deltagebied en aan de binnenduinrand. In grote delen van de pleistocene zandstreken ontbreekt het. Scrophularia umbrosa wordt wel in ondersoorten verdeeld, waarvan bij ons in hoofdzaak subsp. neesii voorkomt, die wordt gekenmerkt door een ankervormig staminodium en deels recht afstaande pluimtakken. Het onderscheid tussen de verschillende vormen is echter weinig scherp. 

Gevleugeld helmkruid is een plant van min of meer zonnige tot half beschaduwde oevers met een voedselrijke, al of niet humeuze, zandige tot kleiige of soms venige bodem en veelal kalkhoudend water. Het groeit vaak met de voet juist in het water, of anders vlak aan de waterkant, meestal langs stromend water of op plaatsen met kwel. Dikwijls treedt het min of meer als pionier op. Het groeit ook wel tussen andere hoge oeverplanten, maar gaat achteruit als de begroeiing dicht wordt. Gevleugeld helmkruid komt voor langs beken, sloten en kanalen, ook in brongebieden en op drassige plekken in weilanden. In bronbossen en langs bosbeken komt het alleen op tamelijk lichte plekken tot bloei. Aan de duinrand staat het soms op minder waterrijke plekken. Begeleiders zijn onder meer Kleine watereppe (Berula erecta), Watermunt (Mentha aquatica) en Moerasandoorn (Stachys palustris).  

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)