Heidezegge

Heidezegge is een zeer lage, grijsgroene, in losse pollen groeiende, vroegbloeiende zegge met kort kruipende, verhoutende, aan de top boogvormig opstijgende wortelstokken, die losse polletjes of matjes vormen. De scheden zijn glanzend bruin, vaak met een paarsige tint, waaraan de plant vooral 's winters herkenbaar is; ze verweren tot vezels. De stengels zijn stomp driekantig. De compacte bloeiwijze bestaat uit een smalle cilindervormige (niet knotsvormige) mannelijke topaar en een of twee kortere, eivormige, rechtopstaande vrouwelijke aren met driestempelige bloemen. De schutbladen zijn zeer kort en kafjesachtig, zodat de bloeiwijze op het eerste gezicht schutbladloos lijkt. De kafjes van de vrouwelijke aren hebben een vliezige rand en een gewimperde top, geen groene middenstrook of stekelpunt. De urntjes zijn driekantig-peervormig, ongeveer twee millimeter lang, grijsgroen, behaard en zeer kort gesnaveld.

Het areaal van Heidezegge komt grotendeels overeen met dat van Grove den (Pinus sylvestris): Midden-, Oost- en Noordoost-Europa, West- en Midden-Siberië. In West-Europa heeft zij slechts voorpost-areaaltjes, tot in Noord-Engeland en de Pyreneeën. In Nederland ligt zo'n areaaltje op de Veluwe tussen Arnhem en Kootwijk. Daarbuiten is zij lang geleden eenmaal in de Achterhoek aangetroffen. Op haar West-Europese voorposten is zij te beschouwen als relict, vermoedelijk uit de laatste ijstijd of het begin van het Holoceen, toen zij in onze streken over veel grotere oppervlakten een geschikt milieu zal hebben gevonden.

In oostelijker streken staat Heidezegge in open dennenbossen op kalkhoudende grond, evenals zandviooltje (Viola rupestris) en wildemanskruid (Pulsatilla vulgaris). Zowel in Midden-Duitsland als in Engeland groeit zij in kalkgrasland. Bij ons beperkt zij zich echter tot droge heidevelden op kalkarme, zij het wel relatief basenrijke zandgrond, waarin nauwelijks podzolvorming heeft plaatsgevonden. Deels betreft het fijn, lemig, haast löss-achtig zand, maar de plant staat ook op stuifzand en grof, grindrijk zand. Heidezegge groeit langs wegen en paden door de heide en vooral op plaatsen waar de grond in het verleden omgewerkt is, onder meer door oorlogshandelingen. Vermoedelijk is dit relict, naarmate het zand van de Veluwse heiden uitgeloogd raakte, steeds meer aangewezen geraakt op menselijke activiteiten die deze bodemverarming compenseren: aanvoer van wegverhardingsmateriaal en graafwerk waarbij niet-uitgeloogd zand wordt bovengehaald. In de vegetatie waarin zij optreedt, komen behalve gewone bewoners van droge heidevelden diverse soorten voor die aan duingrasland doen denken. Begeleiders zijn onder meer struikhei (Calluna vulgaris), stekelbrem (Genista anglica), pilzegge, schapezuring (Rumex acetosella), fijn schapegras (Festuca ovina subsp. tenuifolia), tandjesgras (Danthonia decumbens), zandstruisgras (Agrostis vinealis), hondsviooltje (Viola canina), mannetjesereprijs (Veronica officinalis), gelobde maanvaren (Botrychium lunaria), duinpaardebloemen (Taraxacum laevigatum agg.), elandgeweimos of krulloof (Cladonia foliacea) en als grondbewerkingsindicatoren akker- en speerdistel (Cirsium arvense en vulgare).

Verder liggen de rijkste Nederlandse groeiplaatsen van kleine schorseneer (Scorzonera humilis) in hetzelfde gebied als waar Heidezegge voorkomt.

Aan heide- en pilzegge verwant is viltzegge (Cárex tomentósa), een middelhoge, grijsgroene, vaak spaarzaam bloeiende plant die zowel vrij dichte pollen als lange uitlopers vormt. Zij is herkenbaar aan de glanzig bruinrode scheden en vooral aan de dichte, witviltige beharing op de bolronde urntjes, die daardoor beschimmeld lijken. Ze vallen al in de eerste helft van de zomer af. Viltzegge komt voor in Midden- en Oost-Europa en West-Azië; westwaarts wordt zij tot in Engeland aangetroffen. Bij ons is zij alleen op enige plaatsen in het rivierengebied gevonden: in de 19de eeuw bij Kampen (samen met blauwe zegge), in de 20ste eeuw op drie plekken bij Nijmegen, voor het laatst in 1942. Een nieuwe vondst blijft tot de mogelijkheden behoren. Viltzegge komt voor op basenrijke, veelal kalkhoudende leem- en kleigrond, vooral in graslanden die 's winters nat zijn en 's zomers licht uitdrogen, ook in zoomvegetaties. In standplaats lijkt zij op zeegroene zegge.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1994 (deel 5)