Stijve moerasweegbree

De Stijve moerasweegbree - vroeger Kleine waterweegbree geheten - is een lage, soms middelhoge plant met een rechtopstaande of soms opstijgende, onbebladerde stengel, die aan de top een scherm en daaronder vaak nog één of twee bloemkransen draagt. Wortelende stengels worden niet gevormd. De smal spatelvormige rozetbladeren zijn versmald in een steel, die vaak veel langer is dan de bladschijf; de grens tussen beide is meestal duidelijk. De bloemen zijn kleiner en meestal bleker van tint dan bij Kruipende moerasweegbree; de middellijn bedraagt gewoonlijk één à anderhalve centimeter. Het aantal vruchtbeginsels is groot, tot bijna vijftig. Zowel na kruis- als na zelfbestuiving vindt vruchtzetting plaats. De bloemsteel blijft na de bloei opgericht. De vruchtjes vertonen geen beharing. Als de vruchtdragende stengels omvallen en de vruchtjes met water in contact komen, kiemen ze soms terwijl ze nog aan de plant vastzitten. Deze viviparie vergroot de kans dat ze met succes de riskante kiemingsfase doorkomen en vormt een punt van overeenkomst van Stijve moerasweegbree met Veelstengelige waterbies (Eleocharis multicaulis) en Knolrus (Juncus bulbosus). Onder water blijvende planten vormen soms alleen lijnvormige, naar de top geleidelijk versmalde bladeren, die bedrieglijk op de bladeren van Oeverkruid (LittorelIa uniflora) lijken; ze hebben echter geen stekende punt en verraden zich bij doorbreken door hun wantsengeur.

Stijve moerasweegbree heeft een beperkt areaal: het westelijk Middellandse-Zeegebied en West-Europa, noordwaarts tot Schotland en Zuid-Scandinavië. In haar Westmediterraan-Atlantische verspreidingspatroon komt zij overeen met onder meer Teer guichelheil (Anagallis tenella) en Draadgentiaan (Cicendia filiformis). In Nederland was zij plaatselijk vrij algemeen in de pleistocene streken en in een deel van de duinstreek; ook kwam zij in enkele Zuid-Hollandse, Utrechtse en Friese laagveengebieden voor. Zij is zeer sterk achteruitgegaan; alleen op de Waddeneilanden en op Voorne weet zij zich nog redelijk te handhaven, elders is zij een zeldzaamheid geworden. In Noord-Brabant is zij - althans in recente tijd - nog zeldzamer dan Kruipende moerasweegbree.

Stijve moerasweegbree groeit voornamelijk in zwak zuur tot zwak basisch, zeer fosfaatarm water met een zandige of lemige bodem. De laatste kan zowel uitgesproken humusarm zijn als een min of meer venige bovenlaag hebben; gewoonlijk bevindt de minerale ondergrond zich echter binnen wortelbereik. De plant komt zowel op tamelijk kalkrijke als op kalkarme grond voor. Stijve moerasweegbree staat zowel op 's zomers droogvallende als op blijvend onder water staande plekken, maar komt in dieper water veelal niet tot bloei. Voor de gevolgen van waterverzuring in vennen blijkt zij zeer gevoelig: in de meeste heidevennen waar zij voorkwam, is zij verdwenen, terwijl Knolrus en/of Veenmossen (Sphagnum spp.) zich uitbreidden. Vermoedelijk is hier in de eerste plaats sprake van verdringing, meer dan van directe zuurgevoeligheid van Stijve moerasweegbree, want in het polderland blijkt zij soms op vrij sterk zure bodem te kunnen groeien. Bovendien valt in allerlei omgeving op dat deze plant vrijwel nooit in gesloten vegetaties voorkomt, een punt van overeenkomst met haar familielid Grote waterweegbree: beide hebben open grond nodig. Tegenwoordig staat Stijve moerasweegbree voornamelijk aan de rand van gegraven poelen en ondiepe plasjes, bijvoorbeeld op ijsbaantjes, en in waterlopen met min of meer stromend water. In sommige natuurreservaten is zij in greppeltjes in drassig hooiland te vinden. De schaarse groeiplaatsen in poldergebieden laten, wat de bodem betreft, nogal wat variatie zien. In laagveenplassengebieden staat Stijve moerasweegbree in sloten waar zich op geringe diepte zand bevindt; op zulke plekken kwelt vaak voedselarm water op. Maar zij is ook op veen op de grens met klei gevonden en zelfs in kleipolders, zij het dan op een zure en kalkarme kleisoort die als kattenklei bekend staat; hier groeit zij in ondiepe, smalle slootjes samen met andere soorten die anders nooit op klei te vinden zijn, zoals Knolrus en Vlottende bies (Scirpus fluitans). De enige natuurlijke - niet door graafwerk ontstane - standplaats waar Stijve moerasweegbree standhoudt, is te vinden in 's zomers droogvallende duinplassen. Hier vormt zij een karakteristieke combinatie met Oeverkruid en Waterpunge (Samolus valerandi), soorten waarmee zij ook in het binnenland nog weleens samen aan te treffen is. Andere planten die Stijve moerasweegbree nogal eens vergezellen of vergezelden, zijn Ondergedoken moerasscherm (Apium inundatum), Duizendknoopfonteinkruid (Potamogeton polygonifolius), Ongelijkbladig fonteinkruid (P. gramineus), Kleinste egelskop (Sparganium minimum) en Naaldwaterbies (Eleocharis acicularis).

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)