Gewone vogelmelk

De Gewone vogelmelk is een lage, in de tweede helft van de lente bloeiende plant met vrij smal lijnvormige bladeren, die enige decimeters lang kunnen worden en in het gootje een witte middenstreep vertonen. Jonge exemplaren hebben nog nauwelijks gootvormige bladeren en dan ontbreekt de witte streep. Vaak begint het blad tijdens de bloei vanaf de top te verdo?ren. De bloemtros is schermvormig: van de onderste naar de bovenste bloem neemt de lengte van de bloemsteel sterk af, zodat de bloemen vrijwel op gelijke hoogte staan. De bloemen kunnen tot vijf centimeter in middellijn worden. Soms vertonen de binnenste drie bloemdekbladen aan weerszijden een tand, zelden ook aan de top een helmknop (dan ontwikkelen ze zich dus tot extra meeldraden). De eigenlijke meeldraden hebben geen zijtanden aan de helmdraad. Vermenigvuldiging geschiedt bij ons uitsluitend door middel van nevenbollen. Soms ontwikkelen de doosvruchten zich ogenschijnlijk normaal en bevatten ze zaden die tot kiemplanten kunnen uitgroeien, maar deze sterven dan spoedig na de kieming.

Gewone vogelmelk komt voor in Europa met uitzondering van het noorden, en in aangrenzend Zuidwest-Azië en het Atlasgebied; in Noord-Amerika is zij ingeburgerd. In Nederland is zij plaatselijk vrij algemeen; over het geheel genomen neemt zij eerder toe dan af, waaraan ook verwildering vanuit tuinen een bijdrage levert. Op de zandgronden van Drenthe, Zuidoost-Groningen, Salland, de Veluwe en Noord-Limburg is zij echter zeldzaam. Van deze soort komen enige klonen voor, die wel tot twee ondersoorten (volgens sommigen soorten) worden gebracht. Beide zijn moeilijk van elkaar te onderscheiden, en hun verspreiding is slecht bekend. Subsp. umbellatum, ook wel Ornithogalum angustifolium genoemd, heeft een bol waarvan de hoogte groter is dan de middellijn en die enige langwerpige nevenbollen bevat, die al in hun eerste jaar een blad voortbrengen. De bladeren zijn hoogstens een halve Centimeter breed. De bloeiwijze heeft maximaal twaalf bloemen; na de bloei staan de bloemstelen schuin omhoog tot recht opzij en worden hoogstens vier centimeter lang. Bij de andere ondersoort, subsp. divergens, die door sommigen als de ware Ornithogalum umbellatum wordt beschouwd, is de middellijn van de bol groter dan de hoogte. Hij bevat talrijke ronde nevenbollen, die in hun eerste jaar nog geen blad voortbrengen. De bloeiwijze bevat tenminste vijftien bloemen, waarvan de onderste vaak zo lang gesteeld is dat zij boven de rest van de bloeiwijze uitsteekt. Na de bloei staan de bloemstelen recht af of ze zijn teruggeslagen; hun lengte bedraagt minimaal vier centimeter. De eerste ondersoort is in ons land stellig veel gewoner dan de tweede, maar de tweede is toch ook uit de meeste provincies bekend.

Gewone vogelmelk voelt zich zowel in loofbossen als in graslanden thuis, mits de vegetatie niet te dicht en de bodem voedselrijk, los en min of meer vochthoudend, maar zeker niet nat is. Zij groeit op niet te zware klei, leem, löss en op zandgronden met een zeker gehalte aan slib, kalk, leem en/of humus; weinig op krijt en niet op veen. Als bosplant staat zij vooral op rivier- en beekoeverwallen, aan de voet van hellingen, aan de binnenduinrand en in parkbossen; in het algemeen op jonge of sterk door de mens veranderde bodems. Ook komt zij veel onder heggen in uiterwaarden voor. In bosjes op oudere gronden is zij alleen te vinden in de bosrand op plaatsen waar een of andere vorm van bemesting plaatsvindt, bijvoorbeeld daar waar tuinafval is neergegooid (waarmee ook dikwijls bollen van deze plant worden aangevoerd). Bloei vindt in het bos voornamelijk op lichtere plekken plaats, in dicht bos in hoofdzaak langs paden. In cultuurgraslanden in de rivierdalen en op lemige grond handhaaft Gewone vogelmelk zich het best op vrij open, af en toe omgewerkte plekken, bijvoorbeeld op molshopen. Ook het scheuren van grasland is voor deze plant niet ongunstig, zeker niet in combinatie met graslandbeheer dat tot het ontstaan van een holle zode leidt, waardoor na maaien of begrazing open plekken vrijkomen. Als de bodem echter te compact wordt, wat door zware bemesting in de hand gewerkt kan worden, verdwijnt zij. In wegbermen profiteert zij van het vele grondverzet dat daar plaatsvindt. Verder staat Gewone vogelmelk op dijkhellingen en andere taluds, waar een zekere erosie het vrijkomen van de nevenbollen bevordert. Vroeger werd de plant hier en daar in lemige graanakkers aangetroffen, tegenwoordig nog wel langs akkerkanten op steile, grazige kanten van essen. Planten waarmee Gewone vogelmelk dikwijls samen voorkomt, zijn onder meer Speenkruid (Ranunculus ficaria), Klimopereprijs (Veronica hederifolia), Hondsdraf (Glechoma hederacea) en Kraailook.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)