Noordse zegge

Noordse zegge is een middelhoge tot hoge, grijsgroene plant met lange, kruipende, vertakte wortelstokken, waaraan toefen van bloeistengels en niet-bloeiende scheuten ontspringen. Vaak zijn de bloeistengels schaars aanwezig; anderzijds kan de bloei tot ver in de zomer duren. De onderste scheden zijn lichtbruin en althans voor een deel rood aangelopen. De stengel is tot drie millimeter dik, stomp driekantig, min of meer afgerond, glad en nogal bros. De bladschijf is vrij vlak of vaak enigszins gootvormig, ongeveer een halve centimeter breed; bij verdroging rollen de randen naar boven om. De niet-onderbroken bloeiwijze beslaat ongeveer het bovenste kwart van de halm. Zij bestaat uit meestal twee of drie mannelijke aren en daaronder drie tot vijf vrouwelijke aren met tweestempelige bloemen. Alle aren zijn kort gesteeld tot zittend, rechtopstaand en minder dan vijf millimeter dik. De vrouwelijke aren worden naar de voet ijler en zijn daardoor iets knotsvormig. De schutbladen van de vrouwelijke bloemen zijn bladachtig, gootvormig, zonder schede; gewoonlijk steekt meer dan één schutblad boven de bloeiwijze uit. Het onderste omvat met twee donkere oortjes de stengel. De naar buiten gekeerde rugzijde van bladeren en schutbladen geeft de plant een glanzig uiterlijk, waardoor vegetaties van Noordse zegge al van een afstand te herkennen zijn. De kafjes zijn naar de rand bruin, in het midden strokleurig, met een drienervige kiel. De urntjes zijn afgeplat, omgekeerd eirond, hoogstens drie millimeter lang, bleekgroen, ongenerfd en zeer kort gesnaveld. De vruchtzetting is bijzonder schaars: bij gericht zoeken op een aantal Overijsselse groeiplaatsen werd gemiddeld één rijpe vrucht per halm gevonden!

Noordse zegge komt voor in de koudere delen van het noordelijk halfrond, noordwaarts tot langs de Noordelijke IJszee. Haar zuidgrens loopt in West-Europa door Ierland, Wales, Nederland en Noordwest-Duitsland. Voor Nederland werd zij in 1947 tussen oud herbariummateriaal van scherpe zegge ontdekt, en het jaar daarop ook in het veld herkend. Naar aanleiding van deze vondsten werd enige jaren later haar aanwezigheid in Nedersaksen vastgesteld. Gericht onderzoek maakte duidelijk dat zij langs beken en riviertjes in Noordoost-Nederland plaatselijk talrijk voorkomt, maar niet verder zuidwaarts dan de Overijsselse Vecht. De Nederlandse en Noordwest-Duitse vindplaatsen vormen een voorpost-areaal op meer dan driehonderd kilometer afstand van de dichtstbijzijnde Scandinavische vindplaatsen.

Noordse zegge groeit in de dalen van beken en riviertjes aan de randen van het Drents plateau. In min of meer intact gebleven delen van deze dalen speelt zij op tal van plekken nog steeds een hoofdrol in de begroeiing. Het is echter de vraag of zij nog tot nieuwe vestigingen in staat is: het lijkt erop dat Noordse zegge aan haar zuidgrens haar wortels in het verleden heeft. Zij staat op humusrijke tot venige maar tevens slibhoudende grond, die 's winters nat is of ondiep onder water staat en waar het water 's zomers tot enige decimeters onder het oppervlak zakt. Het water komt voornamelijk uit tweeërlei bron, in wisselende verhouding. Enerzijds is er toevoer van diep, basenrijk grondwater, dat 's zomers een sterk verkoelende invloed heeft op het wortelmilieu van de vegetatie, waar het dikwijls tien graden kouder is dan in de lucht boven de begroeiing. Vermoedelijk is dit van doorslaggevende betekenis voor de bewoner van koudere streken zoals Noordse zegge. Anderzijds treedt 's winters vaak kortstondige overstroming met voedselrijk beekwater op, waarbij enig slib wordt afgezet. Overheerst de eerste component, dan treden vegetaties op waarin Noordse zegge wordt vergezeld door holpijp (Equisetum fluviatile), waterdrieblad (Menyanthes trifoliata), wateraardbei (Potentilla palustris) en snavelzegge, soorten van verlandingsvegetaties in minder voedselrijk milieu. Dit vegetatietype is door bemestingseffecten zeer zeldzaam geworden. De meeste huidige vegetaties die door Noordse zegge worden beheerst, staan op plaatsen die sterker door voedselrijk beekwater beïnvloed worden. Vaak betreft het gevorderde verlandingsstadia in oude beekarmen, sloten of uitgeveende plasjes. De begroeiing is er vaak uitgesproken soortenarm, met als voornaamste begeleiders holpijp, liesgras (Glyceria maxima) en moeraswalstro (Galium palustre). Langs benedenlopen van riviertjes zijn vaak gemengde vegetaties van Noordse en scherpe zegge aan te treffen.

Door lichte ontwatering, afnemende overstromingsfrequentie en lichte bemesting kunnen Noordse-zeggemoerassen in hooiland worden omgezet. Hierin houdt de soort wel stand, maar haar vitaliteit en aandeel in de vegetatie nemen af. Zij krijgt dan gezelschap van dotterbloem (Caltha palustris), echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi), moerasvergeet-mij-nietje (Myosotis palustris), moerasspirea (Filipendula ulmaria), gestreepte witbol (Holcus lanatus), gewoon puntmos (Calliergonella cuspidata) en hartbladig nerfpuntmos (Calliergon cordifolium). Vooral langs Friese riviertjes komt ook tweerijige zegge samen met Noordse zegge voor. De soortenrijkdom van hooilandvegetaties met Noordse zegge is aanzienlijk groter dan die van de eerder genoemde zeggemoerassen, maar de plant zelf bereikt er niet haar optimale wasdom. Uit beweid terrein is zij niet bekend; tussen struweel- en bosopslag kan zij zich in kwijnende staat handhaven. Ruilverkavelingen vernietigen de waterhuishouding die de zegge bepaalt, en hebben het einde van veel groeiplaatsen betekend: in 'heringerichte' landschappen blijkt voor haar geen plaats te zijn. 

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1994 (deel 5)