Bitterling

De Bitterling is een lage, soms middelhoge en dan opvallend 'smalle', blauwgroene, eenjarige zomerbloeier. Van de eironde, aan de top iets toegespitste bladeren staan de onderste in een wortelrozet. Hogerop aan de stengel en in de bloeiwijze zijn de bladeren paarsgewijs aan de voet met elkaar vergroeid. De stengel is rolrond, de bloeiwijze-assen zijn echter kantig. De bloemen staan in een samengetrokken, pluimvormige bloeiwijze. Meestal zijn ze achttallig, maar ook hogere en lagere grondtallen komen vrij dikwijls voor. De bloemkroon is tot op de helft gespleten in spitse slippen en is in geopende staat stervormig uitgespreid. De vrijwel zittende stempel is in twee lobben gespleten. Zelfbestuiving schijnt regel. Bitterling komt in enige ondersoorten voor in de zuidwestelijke helft van Europa, aangrenzend Zuidwest-Azië en het Atlasgebied. De in Nederland inheemse vorm staat bekend als Herfstbitterling (B. perfoliüta subsp. serôtina). Deze ondersoort heeft stengelbladeren die aan de voet versmald, dus niet over de volle breedte met elkaar vergroeid zijn. De kelkslippen vertonen drie nerven en liggen na de bloei vlak tegen de doosvrucht aan. De bloemstelen zijn gemiddeld zo'n twee centimeter lang. Deze Zuid-Europese vorm bereikt de noordgrens van haar gesloten areaal in Zuidwest-Frankrijk en het Bovenrijndal, met ruim vierhonderd kilometer verder noordwaarts een voorpost in Nederland.

Het toneel van de bewogen geschiedenis van de Hollandse Herfstbitterlingen vormt de kuststrook van 's-Gravenhage tot de Grevelingen. De explosieve uitbreidingen van deze plant zijn vergelijkbaar met die van Moerasandijvie (Senecio congestus) in de IJsselmeerpolders en oudere droogmakerijen. Stabiele groeiplaatsen zijn schaars, maar door bedijkingen kan de plant tijdelijk geweldige uitbreidingskansen krijgen. Sedert de 18de eeuw is de Bitterling bekend van het Westland en Voorne, maar in het eerste gebied is hij sinds lang niet meer waargenomen. Sindsdien is Voorne de harde kern van het verspreidingsgebied, vanwaar noord- en zuidwaarts uitstapjes worden gemaakt. Momenteel staat de plant in overvloed op nieuwe strandjes en zandplaten aan en in de Grevelingen en langs de Brielse Maas.

Herfstbitterling is een plant van vochtige, humusarme zandgrond met een hoog gehalte aan schelpgruis. In groot aantal treedt hij op voormalige zandige strandvlakten, die van de zee afgesneden en grotendeels ontzilt, maar nog schaars begroeid zijn. Daar groeit hij op relatief droge plekken samen met Strandduizendguldenkruid, Sierlijke vetmuur (Saginanodosa) en Bleekgele droogbloem (Gnaphalium luteo-album), in nattere delen van de zonering met Waterpunge (Samolus valerandi) en Fraai duizendguldenkruid. Als de vegetatie zich sluit, houdt Bitterling in gemaaide of beweide duinvalleien nog een tijdlang in verspreide exemplaren stand in 'eilanden' van Kruipwilg (Salix repens), samen met soorten als Parnassia (Parnassia palustris), Watermunt (Menthaaquatica) en Moeraswespenorchis (Epipactis palustris). Ook verschijnt hij wel langs paadjes en op molshopen, maar niet op plekken met een gesloten grasmat.

Van een andere vorm van Blackstonia perfoliata reikt het gesloten areaal bijna tot Nederland: de Zomerbitterling (subsp. perfoliata) komt noordwaarts tot Midden-Engeland en Vlaanderen voor. In ons land is hij enkele malen als adventiefplant gevonden, in één geval heeft hij zich wellicht spontaan gevestigd ; maar dat hij zich zonder hulp van de mens kan handhaven, is tot dusver niet gebleken. Hij is te herkennen aan over de volle breedte vergroeide stengelbladeren, zwak generfde en na de bloei inrollende kelkslippen, en korte bloemstelen. Gemiddeld staat hij in droger terrein dan de Herfstbitterling.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)