Zaagblad

Zaagblad is een middelhoge tot hoge, donkergroene, overblijvende midzomerbloeier met een korte, dikke wortelstok. De onderste bladeren staan in een rozet en zijn lang gesteeld; de stengelbladeren zijn kort gesteeld tot zittend. De bladinsnijding wisselt vrij sterk, maar in de regel zijn de stengelbladeren dieper ingesneden dan de rozetbladeren. Deze laatste zijn lancetvormig, enigszins asymmetrisch, toegespitst; de bladcontour is niet gelijkmatig gekromd maar vertil/ toont enkele flauwe bochten, wat het blad een karakteristiek voetzoolachtig uiterlijk geeft. Soms ook zijn de rozetbladeren liervormig gespleten, dat wil zeggen dat ze aan de voet enkele kleine zijslippen vertonen maar dat de grote eindlob meer dan de helft van het blad inneemt. De stengelbladeren zijn eveneens liervormig gespleten ofwel diep veervormig gedeeld, in het laatste geval met smalle, lancetvormige, vrij ver uiteenstaande zijslippen en een lange, nauwelijks bredere eindslip. De bladrand is steeds dicht en ondiep gezaagd tot getand. De hoofdjes staan in een tuilvormige bloeiwijze. Ze zijn opvallend smal; het omwindsel is ongeveer tweemaal zo hoog als breed. De bloemhoofdjesbodem is met op haren lijkende stroschubben bezet. De bloemen zijn in de regel paars. Zaagblad vertoont gynodioicie: een plant heeft of tweeslachtige of vrouwelijke bloemen. De vrouwelijke exemplaren ontvangen blijkens Engelse waarnemingen minder insectenbezoek, maar leveren gemiddeld meer en zwaardere nootjes dan tweeslachtige planten. De nootjes dragen een kroontje van licht strokleurige pappusharen, die aan de voet niet met elkaar vergroeid zijn en afzonderlijk afvallen.

Zaagblad komt voor in Midden- en Zuid-Europa, noordwaarts tot Noord-Engeland en het Oostzeegebied. In Nederland is het vanouds zeldzaam en tot pleistocene streken beperkt. Tegenwoordig behoort het tot de meest schaarse en bedreigde planten van onze flora: waarschijnlijk resteren nog maar twee groeiplaatsen en bedraagt het aantal exemplaren inmiddels minder dan twintig.

Zaagblad is een plant met een wat raadselachtige oecologie: de weinige groeiplaatsen verschillen ogenschijnlijk nogal sterk en het is niet direct duidelijk door welke oorzaak Zaagblad zo zeldzaam is. hoewel het een bijzonder kieskeurige indruk maakt. In dit opzicht komt het overeen met Karwijselie (Selinum carvifolia), Betonie (Stachys officinalis), Knolspirea (Filipendula vulgaris) en Noords walstro (Galium boreale) - de laatste drie behoren tot de planten waarmee Zaagblad in de omgeving van Nijmegen ooit samen voorkwam. In het algemeen groeit deze plant op zonnige tot half beschaduwde, vochtige tot vrij droge plaatsen op humusrijke, lemige, matig voedselrijke grond. Vaak betreft het plekken die 's winters tamelijk nat zijn en 's zomers min of meer uitdrogen. Bij ons treedt of trad Zaagblad voornamelijk - meestal in kleine aantallen - op als zoomplant: aan bosranden, in hakhoutbosjes, bermen of afgravingen, en wel op keileem en op de grens van rivierafzettingen met pleistocene zandgronden. Op zulke plaatsen kan het onder meer worden begeleid door Knollathyrus (Lathyrus linifolius), Bochtige klaver (Trifolium medium) en Echte guldenroede, die eveneens zoomplanten zijn, maar ook door een schraallandplant als Blauwe knoop (Succisa pratensis). Verder kwam het op enkele plaatsen in natte graslanden in beekdalen en langs de rand van het dal van kleine rivieren voor. Op de laatste groeiplaats van dit type wordt het vergezeld door onder meer Grote pimpernel (Sanguisorba officinalis), Grote wederik (Lysimachia vulgaris) en Veldrus (Juncus acutiflorus). Door grazend vee wordt het gemeden. Op sommige groeiplaatsen is Zaagblad verdwenen doordat een vroeger regelmatig maai- of hakhoutbeheer werd beëindigd, waardoor verruiging dan wel te sterke beschaduwing optrad. Enige groeiplaatsen zijn eenvoudigweg vergraven. Ook de overal doordringende invloed van zware bemesting heeft zijn tol geëist.

De soortaanduiding tinctoria slaat op de gele verfstof die vroeger in streken, waar Zaagblad algemener voorkwam, uit deze plant werd gewonnen. De soort schijnt voor dit doel echter nooit in cultuur te zijn genomen.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)