Betonie

Betonie is een middelhoge, slanke, meestal glanzend donkergroene zomerbloeier met een wortelstok waaraan behalve de onvertakte bloeistengel ook niet-bloeiende rozetten van lang gesteelde wortelbladeren ontspringen. De bloeistengel heeft opvallend lange stengelleden en draagt hoogstens drie paar gewone bladeren. Wortel- en stengelbladeren zijn langwerpig-eirond met een min of meer afgeronde top, een regelmatig en diep gekartelde rand en een hartvormige voet. De schijnkransen staan in de oksels van heel kleine schutbladen en zijn opeengedrongen tot een vrij korte, cilindervormige bloeiwijze aan de stengeltop. De bloemkroon is paarsrood, soms lichter, met een tamelijk rechte, weinig gewelfde bovenlip en een ongeveer even lange onderlip. 

Betonie komt voor in een groot deel van Europa (in Scandinavië ontbreekt zij vrijwel), voorts in West-Siberië, de Kaukasus en het Atlasgebied. In Nederland is zij alleen in het zuidoosten en op enkele plekken in het midden van het land aangetroffen. Tegenwoordig is zij vrijwel tot Zuid-Limburg beperkt, en ook hier is zij sterk achteruitgegaan. Van de diverse groeiplaatsen in Midden-Limburg en in de omgeving van Nijmegen is vermoedelijk niet één overgebleven. 

Betonie groeit in zonnige graslanden en langs bosranden op niet of weinig bemeste, tamelijk voedselarme en schrale, humeuze leem- en krijtbodems. In omringende landen staat zij vaak op plaatsen die althans 's winters vochtig zijn; bij ons is zij aan tamelijk droge terreinen gebonden. Hoofdoorzaken van haar verdwijning op het merendeel van haar Nederlandse groeiplaatsen zijn sterke bemesting en afgraving van terreinen. Ook het staken van hakhoutcultuur heeft zeker tot haar achteruitgang bijgedragen. In Zuid-Limburg komt de plant nu nog maar op vier plaatsen voor, steeds op hellingen. Hier kan zij zowel op kalkarme, grinderig-lemige afzettingen bovenaan de helling voorkomen als op kalkrijke grond lager in de zonering. Vlak over de grens in de Voerstreek, waar minder zwaar wordt gemest, is Betonie nog aanzienlijk vaker in graslanden en ook regelmatig in holle wegen aan te treffen. Onder de planten waarmee zij samen voorkomt, zijn indicatoren van schrale bodem, zoals Blauwe knoop (Succisa pratensis), Tormentil (Potentilla erecta), Gewone vleugeltjesbloem (Polygala vulgaris) en Tandjesgras (Danthonia decumbens); planten van droog grasland als Grasklokje (Campanula rotundifolia), Kleine bevernel (Pimpinella saxifraga) en Geel walstro (Galium verum); zoomplanten als Borstelkrans en Echt duizendguldenkruid (Centaurium erythraea). In de streek tussen Nijmegen en Gennep werd zij samen met diverse zeldzame zoomplanten, onder meer Knollathyrus (Lathyrus linifolius), Fraai hertshooi (Hypericum pulchrum) en Zaagblad (Serratula tinctoria) aangetroffen. 

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)