Witte rapunzel

De Witte rapunzel heeft meestal breed eironde rozetbladeren waarvan de voet vrijwel steeds duidelijk hartvormig is. De rand van deze bladeren is min of meer duidelijk dubbel gezaagd of gekarteld, althans de insnijdingen gaan afwisselend meer en minder diep; gezaagde bladeren komen vaker voor dan gekartelde. Soms vertonen de rozetbladeren in het centrum zwarte vlekken. De onderste stengelbladeren zijn dikwijls ook nog vrij breed en aan de voet hartvormig. De hogere stengelbladeren zijn smaller, langwerpig tot lancetvormig, met een afgeknotte tot wigvormige voet. De aar is soms aan het begin van de bloei bolvormig, maar wordt spoedig cilindervormig. De bloemen zijn roomwit, naar de top groengeel. De bloemkleur biedt het enige scherpe verschilkenmerk waaraan Witte en Zwartblauwe rapunzel te onderscheiden zijn. Als de laatste bij uitzondering geen blauwe maar witte bloemen heeft, zijn deze niet romig van tint zoals bij Witte rapunzel. 

Witte rapunzel komt voor in Midden-Europa van Noord-Italië en Joegoslavië tot West-Frankrijk, Jutland en Estland. Eén vindplaats in Zuid-Engeland en één in Zuid-Noorwegen worden beschouwd als natuurlijke voorposten van het areaal. Elders in Engeland en Scandinavië is Witte rapunzel op een aantal plaatsen met graszaad ingevoerd. In Nederland is hij zeer zeldzaam; alleen in westelijk Noord-Brabant bevindt zich een concentratie van vindplaatsen, maar hier is de plant de laatste jaren aanzienlijk achteruitgegaan. Elders in de pleistocene streken bevonden zich tien jaar geleden nog drie ver uiteengelegen groeiplaatsen - in Midden-Limburg, Noord-Drenthe en Noordoost-Twente - maar op de eerste twee plekken is hij wellicht inmiddels verdwenen en op de derde komt hij nog maar in zeer gering aantal voor.

Witte rapunzel treedt bij ons in hoofdzaak op als bosplant, vooral in beekbegeleidend loofbos, meestal op vrij sterk beschaduwde plaatsen op humeuze, vrij voedselrijke, niet te zure zand- en leemgrond. Behalve op het oevertalud van bosbeken staat hij aan greppelkanten, in lanen en in houtwallen. Begeleiders zijn dezelfde soorten als bij de hierna beschreven Zwartblauwe rapunzel. Ook in standplaats komen beide Rapunzels sterk overeen, maar Witte rapunzel is bij ons in een geringere verscheidenheid aan biotopen te vinden dan Zwartblauwe rapunzel. Op grazige plaatsen, die voor de laatstgenoemde een belangrijk deel van zijn groeiplaatsen uitmaken, is Witte rapunzel slechts bij uitzondering te vinden.

Op één uitzondering na liggen de Nederlandse groeiplaatsen van Witte rapunzel in hiaten in het verspreidingsgebied van Zwartblauwe rapunzel. De uitzondering betreft een greppelkant in een beekdalgrasland in Noord-Drenthe, waar behalve deze twee Rapunzels ook hun bastaard werd aangetroffen. Mogelijk houdt het zeer 'versnipperde' verspreidingspatroon van Witte rapunzel verband met de komst van Zwartblauwe rapunzel, die vermoedelijk later in onze streken is verschenen en zich in grasland beter lijkt thuis te voelen dan Witte rapunzel. Naarmate het bos gerooid werd, drong Zwartblauwe rapunzel door in gebieden waar tevoren alleen Witte rapunzel groeide. Beide gingen bastaarderen, en na verloop van tijd overheersten planten die niet meer van Zwartblauwe rapunzel te onderscheiden waren: de Witte rapunzel ging als het ware op in de Zwartblauwe. Alleen in een paar gebieden waar toevallig geen Zwartblauwe rapunzel verscheen, handhaafde de Witte rapunzel zich. Maar voorlopig is dit niet meer dan een veronderstelling.

Van de planten waardoor Zwartblauwe en ook Witte rapunzel dikwijls worden vergezeld, moet in de eerste plaats Bosanemoon (Anemone nemorosa) worden genoemd. Verder bestaat het gezelschap vaak uit alledaagse bosrandplanten, deels zuurminnende soorten als Gladde witbol (Holcus mollis) en Gewone braam (Rubus fruticosus s.lat.), deels uitgesproken stikstofminnaars als Zevenblad (Aegopodium podagraria) en Grote brandnetel, deels planten die zowel in graslanden als in ruigten voorkomen, zoals Ruw beemdgras (Poa trivialis), Paardenbloem (Taraxacum officinale), Gewone kropaar (Dactylis glomerata) en Hondsdraf (Glechoma hederacea). Voorts zijn als vrij frequente begeleiders te noemen twee planten van licht loofbos, namelijk Schaduwgras (Poa nemoralis) en Drienerfmuur (Moehringia trinervia), en de schaduwverdragende graslandplanten Veldzuring (Rumex acetosa) en Grote wederik (Lysimachia vulgaris). Op slechts weinig plekken zijn Rapunzels in selecter gezelschap aan te treffen en dan bijvoorbeeld samen met Boskortsteel (Brachypodium sylvaticum), Eenbes (Paris quadrifolia), Knikkend nagelkruid (Geum rivale) of Moerasstreepzaad (Crepis paludosa).

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)