Akkerleeuwenbek

Akkerleeuwenbek is een lage, donkergroene, weinig of niet vertakte, naar boven toe klierachtig behaarde, eenjarige zomer- en herfstbloeier die vanaf de voorzomer kiemt. De bladeren en schutbladen zijn lancet- tot lijnvormig en gaafrandig; ze staan verspreid, alleen onder aan de plant tegenover elkaar. De weinig talrijke bloemen staan vrij ver uiteen in gerekte trossen. De kelk is diep gedeeld in vijf lange, smalle, ongelijke, afstaande slippen. De licht purperrode kroon is tweelippig met een brede, tweelobbige bovenlip en een iets smallere, drielobbige onderlip. De voet van de kroonbuis heeft geen spoor, maar wel een zakvormige uitstulping. De bloem is 'gemaskerd' door een welving van de onderlip. De rijpe vrucht opent zich alleen aan de top. De zaden vertonen een platte kant met een I-vormige lengterichel en een gewelfde kant met een min of meer ringvormige opzwelling rondom een holte. 

Akkerleeuwenbek komt voor in West-, Midden- en Zuid-Europa, en in sommige delen van Zuidwest-Azië en Noord-Afrika; na invoering ook in Noord-Amerika. Deze plant wordt hoofdzakelijk aangetroffen in de zandstreken en aangrenzende rivierdalen in de zuidelijke helft van het land. Vroeger was hij plaatselijk vrij algemeen, maar tegenwoordig is hij zeldzaam, met name in Noord-Brabant. In sommige delen van Limburg, Gelderland en Zuidoost-Utrecht heeft hij beter standgehouden, vooral op de hoge randen van de rivierdalen. In het noorden en westen is Akkerleeuwenbek van oudsher een sporadische en onbestendige verschijning. 

Akkerleeuwenbek groeit op bieten-, aardappel- en andere hakvruchtakkers, moestuinen en randen van graanakkers op matig droge, humushoudende, voedselrijke, meestal kalkarme, niet te zware grond: leemhoudend zand, löss en zandige, kalkarme rivierklei. Zijn verspreiding en mate van standvastigheid worden binnen de streken voornamelijk door het klimaat bepaald: de plant treedt alleen bestendig op in gebieden met een droge en warme zomer. Langs de kust is de zomer waarschijnlijk te koel en in het noordoosten te vochtig. Opmerkelijk is dat Akkerleeuwenbek in de noordelijke helft van het land vrijwel niet in akkers, maar wel in het warmere en drogere milieu van spoorwegterreinen voorkomt. In heringerichte zandstreken is hij grotendeels verdwenen; in omgewerkte bermen en rommelhoekjes is hij zelden van lange duur. In minder rechtlijnige landschappen, zoals in het Limburgse Maasdal, handhaaft hij zich beter. Het zaad blijft ondergronds lang kiemkrachtig en kan in omgewerkte terreinen plotseling vrij talrijk verschijnen. Planten die samen met Akkerleeuwenbek voorkomen, zijn onder andere Gele ganzenbloem (Chrysanthemum segetum), Akkerandoorn (Stachys arvensis), Knopherik (Raphanus raphanistrum), Gewone spurrie (Spergula arvensis), Gewone reigersbek (Erodium cicutarium), Rood guichelheil (Anagallis arvensis), Kroontjeskruid (Euphorbia helioscopia), Zwarte nachtschade (Solanum nigrum), en diverse Duizendknopen (Polygonum spp.).  

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1988 (deel 3)