Gewoon schaduwkruiskruid

Gewoon schaduwkruiskruid is een hoge tot zeer hoge, olijfgroene, meestal weinig of niet behaarde, overblijvende, vaak vrij sterk vertakte en bossige nazomerbloeier met een korte wortelstok, waaraan dikwijls korte uitlopers ontspringen. 's Winters groeien de wortelstokken door; pas in de lente beginnen zich nieuwe bloeistengels te ontwikkelen. De kantige stengel is minder stijf dan die van het nauw verwante Rivierkruiskruid. De lancetvormige, stevige, aromatisch geurende bladeren zijn aan de voet in een kort steeltje versmald. De bladrand is gezaagd, met min of meer afstaande, althans niet naar de top gekromde tandjes. De bloemhoofdjes hebben in de binnenste omwindselkrans gemiddeld acht blaadjes. Ze zijn armbloemig; in de regel bedraagt het aantal straalbloemen minder dan acht, gemiddeld vijf. Dikwijls zijn de straalbloemen enigszins teruggeslagen. Door hun geringe aantal en doordat ze veelal niet regelmatig over de omtrek van het hoofdje verdeeld zijn, maken de hoofdjes een uitgeplukte indruk (net als de bloemen van Gulden boterbloem, Ranunculus auricomus). De nootjes zijn onbehaard en dragen een geelachtig witte pappus. Nadat de nootjes verspreid zijn, valt op hoe klein de bloemhoofdjesbodem bij dit Kruiskruid is.

Gewoon schaduwkruiskruid is een van de ondersoorten van Senecio nemorensis, een uiterst vormenrijke soort die ook tegenover S. fluviatilis maar moeilijk te begrenzen is. S. nemorensis in ruime zin heeft een groot areaal, dat zich van Midden- en Oost-Europa door West- en Noord-Azië tot Japan uitstrekt, maar verscheidene onderbrekingen vertoont. Subsp. fuchsii, die ook wel als soort (Senecio ovatus) wordt opgevat, komt voor in Midden- en Zuidoost-Europa en bereikt in Nederland haar noordwestgrens. Bij ons is deze plant alleen in Zuid-Limburg vrij algemeen. Verder behoort het voorkomen in het Rijk van Nijmegen nog juist tot het gesloten verspreidingsgebied. Elders in Limburg en Gelderland heeft of had Gewoon schaduwkruiskruid enige verspreide vindplaatsen, evenals in Noord-Brabant, Utrecht en aan de Hollandse binnenduinrand. Soms wordt het met hout of schors verspreid, waardoor het af en toe als adventiefplant optreedt bij houtopslagplaatsen en in jonge aanplantingen. Er zijn echter ook verscheidene nieuwe vestigingen bekend waarbij geen aanwijzingen van dergelijk transport aanwezig waren en waar de plant vermoedelijk is komen aanwaaien.

Gewoon schaduwkruiskruid is een plant van licht beschaduwde plaatsen op vochthoudende, voedselrijke, al of niet kalkhoudende leemgrond. Het Nederlandse verspreidingspatroon (vrij algemeen in Zuid-Limburg, voornaamste voorpost bij Nijmegen) lijkt op dat van Grote veldbies (Luzula sylvatica) en Eenbloemig parelgras (Melica uniflora), en evenals deze twee soorten is Gewoon schaduwkruiskruid in hoofdzaak een bewoner van hellingbossen. Het groeit aan bosranden, bijvoorbeeld langs weg- en spoorweginsnijdingen, in met bomen beplante graften, en vooral op lichte plaatsen in bossen, zoals kap-, brand- en stormvlakten. Het vormt wel forse pollen, maar niet zulke grote aaneengesloten vegetaties als Wilgenroosje (Chamerion angustifolium) of Adelaarsvaren (Pteridium aquilinum). Hoewel Gewoon schaduwkruiskruid een volledig kruidachtige plant is, die 's winters tot de grond toe afsterft, ontwikkelt het zich het best in gezelschap van halfstruiken en jonge exemplaren van struiken die later hoger opgroeien. Deze (half-)houtige begeleiders zijn vooral Framboos (Rubus idaeus) en andere Bramen (R. fruticosus s.lat.), Trosvlier (Sambucus racemosa), Vlier (S. nigra) en Boswilg (Salix caprea). Bij zware beschaduwing en/of bodemverarming kan Gewoon schaduwkruiskruid in kwijnende staat vrij lang standhouden, maar bloei blijft dan achterwege. Worden bomen gekapt, door storm geveld of verbrand, dan doet het plotseling invallende licht de humuslaag versneld afbreken, waarbij allerlei voedingselementen beschikbaar komen, waarop deze plant met een uitbundige opbloei reageert. Planten die dikwijls samen met Gewoon schaduwkruiskruid voorkomen, zijn zijn familieleden Koninginnenkruid en Kale jonker en verder onder meer Bergbasterdwederik (Epilobium montanum), Gewone hennepnetel (Galeopsis tetrahit), Gewoon vingerhoedskruid (Digitalis purpurea) en Wilgenroosje.

Schaduw- en Rivierkruiskruid zijn voedselplanten van de vedermot Platyptilia nemoralis, waarvan de rups in een langwerpige gal in de stengel leeft. Behalve in Zuid-Limburg en langs de grote rivieren is deze vedermot ook aangetroffen in verscheidene streken waar geen van de twee genoemde Kruiskruidsoorten voorkomt, zodat het aannemelijk is dat zij nog andere voedselplanten heeft. Van de zweefvlieg Cheilosia omissa is de larve in ondergrondse delen van Gewoon schaduwkruiskruid aangetroffen. Vermoedelijk komt deze soort in Zuid-Limburg voor. Een op Gewoon schaduwkruiskruid gespecialiseerd mineervliegje is Phytomyza senecionis, waarvan de larve een lange, nauwe mijn aan de bovenkant van het blad maakt. De galmug Contarinia aequalis doet in de bladoksels min of meer bolronde of grillig gevormde gallen ontstaan, die een centimeter in middellijn kunnen worden. Voorts gebruiken verscheidene bladwespen Gewoon schaduwkruiskruid als voedselplant; hiervan is Tenthredo bipunctula specifiek aan deze plant gebonden. Zij legt haar eieren al v66r de zomer nabij de middennerf op de jonge bladeren, maar de larven (bastaardrupsen) eten pas in de herfst van het blad.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)