Koninginnenkruid

Koninginnenkruid of Leverkruid is een hoge, kort en vrij dicht behaarde, overblijvende midzomer- en nazomerbloeier. Aan de wortelstok ontspringen een of meer forse, vaak rood aangelopen stengels, die alleen in de bloeiwijze vertakt zijn. De bladeren doen aan Hennep (Cannabis sativa) denken, vandaar de soortaanduiding cannabinum (hennepachtig): ze staan kruisgewijs tegenover elkaar en zijn gewoonlijk drietallig, met lancetvormige, naar de top en de voet toegespitste, verwijderd gezaagde tot getande deelblaadjes. De onderste bladeren kunnen ook handvormig vijftallig zijn, de bovenste zijn dikwijls enkelvoudig. Soms zijn alle bladeren enkelvoudig, onder meer bij de af en toe optredende exemplaren met kransgewijze bladstand. De talrijke, kleine, vier- tot zesbloemige hoofdjes staan dicht opeen in een sterk samengestelde, tuilvormige bloeiwijze. Deze doet wat aan Schermbloemen (Umbelliferae) maar meer nog aan Valeriaan (Valeriana) denken, en verspreidt een nogal weeë geur. Onder de grote tuil aan de stengeltop staan dikwijls nog één of enkele paren van kleinere tuilen aan zijtakken. De hoofdjes bevatten uitsluitend buisbloemen, die ongeveer een halve centimeter lang, rozewit tot rozerood gekleurd en aan de top klokvormig verwijd zijn. De ver buiten de bloemen uitstekende, eveneens roze stijltakken geven de bloeiwijze een 'wollig' uiterlijk, een indruk die na de bloei nog wordt versterkt door de krans van bruinachtig witte pappusharen die de nootjes bekroont. De stijltakken zijn over een groot deel van hun lengte met veegharen bezet. Zoals bij veel Composieten vertoont de bloei een mannelijke en een vrouwelijke fase. De basis van de stijltakken, die lang in de kroonbuis ingesloten blijft, is het enige deel dat tenslotte voor bestuiving ontvankelijk wordt. De bloeiwijzen worden bezocht door zweefvliegen, bijen en opvallend veel door vlinders - een overeenkomst met Distelachtigen, die eveneens relatief lange buisbloemen hebben.

Koninginnenkruid is de enige Europese vertegenwoordiger van het overwegend Amerikaanse geslacht Eupatorium, dat zo'n zeshonderd soorten telt. Behalve in Europa - noordwaarts tot Zuid-Scandinavië - komt Koninginnenkruid voor in Zuidwest-Azië, de Himalaya en het Atlasgebied. In het grootste deel van Nederland is het algemeen, en in de loop van de 20ste eeuw heeft het zich duidelijk uitgebreid. In het Gronings-Friese kleigebied, in Zuidoost-Drenthe en op de Waddeneilanden is het tot dusver tamelijk zeldzaam.

Koninginnenkruid is kenmerkend voor standplaatsen waar veel organisch materiaal in vochtig en/of kalkhoudend milieu snel tot ontbinding overgaat. Het groeit op allerlei grondsoorten, maar niet op zware klei en evenmin op uitgesproken voedselarm zand. Het meest komt het voor in de hogere zones van oevervegetaties langs beken, plassen, kanalen en sloten, daar waar zich

aanspoelsel of plantenafval ophoopt of waar slootbagger wordt neergegooid. Evenals Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum) breidt Koninginnenkruid zich uit langs wateren die voedselrijker worden onder invloed van bemesting. Ook in niet meer gemaaid rietland kan het op de voorgrond treden, met name langs laagveenplassen, waar het vooral in iets brak milieu - dikwijls samen met de nog forsere Moerasmelkdistel voorkomt. In rietlanden die wel worden gemaaid, groeit Koninginnenkruid meer verspreid; het blijft laag en komt vaak niet in bloei, zodat het weinig opvalt. Op deze bescheiden manier treedt het vooral regelmatig op in het type rietland dat in de ondergroei veel slaapmossen en Moerasvaren (Thelypteris palustris) herbergt, en ook wel in jong, nog niet sterk verzuurd veenmosrietland. Verder staat het ook in zeggemoerassen, met name tussen Pluimzegge (Carex paniculata) en in trilveenvegetaties.

Koninginnenkruid is verder een opvallende verschijning op kapvlakten van vochtige tot natte loofbossen op niet te zure bodem. In klein aantal is het in zulke bossen duurzaam aanwezig, met name op lichte plekken, maar na kap geeft het een uitbundige opbloei te zien. In dit opzicht is Koninginnenkruid de tegenhanger in vochtiger en voedselrijker omgeving van Wilgenroosje (Chamerion angustifolium): beide kunnen met hun 'pluisvruchten' snel een groot oppervlak koIoniseren. In de kalkrijke duinen staat Koninginnenkruid tussen struweel, vooral aan de rand van vochtige valleien tussen Duindoorn (Hippophae rhamnoides), samen met Heelblaadjes en Watermunt (Mentha aquatica). Dergelijke begroeiingen treden ook in zwak brak milieu op, en wel op strandvlakten die grotendeels door duinen worden omringd en alleen bij stormvloed door zeewater worden bereikt. Evenzo komt het in het zoutwatergetijdegebied alleen boven de gemiddelde hoogwaterlijn voor. Na het grotendeels wegvallen van de getijdenwerking is Koninginnenkruid in de Biesbosch sterk toegenomen. In de duinen heeft het in de laatste tientallen jaren door de infiltratie van rivierwater de kans gekregen zich aanzienlijk uit te breiden.

Op kalkrijk duinzand kan Koninginnenkruid echter, behalve in vochtige valleien en langs infiltratiekanalen, ook ver boven het grondwater groeien. Dit is vooral het geval op hellingen waar duinbos of -struweel te gronde gaat. Ook op krijthellingen is het wel op zulke plekken te vinden. Met name staat het dikwijls in kalkgroeven op plekken die niet de hele dag in de zon liggen, vaak in forse exemplaren. Het optreden van een elders typisch 'vochtminnende' plant op vrij droge kalkrijke grond is onder meer ook bekend van Echte valeriaan (Valeriana officinalis). Met deze soort komt Koninginnenkruid trouwens ook in vochtige omgeving vaak samen voor. Op muren, tussen stoeptegels en aan stoepranden verschijnen soms ondermaatse, maar dikwijls toch in bloei komende exemplaren van Koninginnenkruid.

Deze plant levert voedsel voor de vedermot Adaina microdactyla, waarvan de rupsen in langwerpige opzwellingen van de stengels leven en - na overwintering - ook verpoppen. Ze zijn ook wel in de bloeiwijzen waargenomen. De Leverkruidaardvlo (Longitarsus aeruginosus) wordt vooral in Limburg en soms in Gelderland aangetroffen en vreet vaak talloze gaten in de bladeren, die in het najaar erg opvallend kunnen zijn. Het is een strobruin kevertje met opmerkelijk lange antennen.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)