Lelietje-van-dalen

Het Lelietje-van-dalen is een lage, in grote en dichte groepen groeiende plant, die in de tweede helft van de lente bloeit. Het heeft een lange, dunne, kruipende, zich vertakkende wortelstok, waaraan op de uiteinden bovengrondse spruiten ontspringen. Deze bestaan uit meestal twee grondstandige bladeren met daarnaast een gewoonlijk wat kortere, onbebladerde bloeistengel, het geheel aan de voet omhuld door enige droogvliezige, paarsachtige scheden. De twee bladeren zijn meestal ongeveer even lang, lancetvormig, dof en iets blauwig van tint, met een lange, gootvormige steel; de steel van het ene blad omsluit die van het andere blad, wat een stengelachtig geheel oplevert. Soms is nog een derde blad aanwezig, dat boven de twee andere uitsteekt. De driekantige bloeistengel draagt een naar één kant gekeerde tros met droogvliezige schutbladen. De klokvormige bloemen hangen aan gekromde steeltjes en hebben een wit, zelden rozeachtig, vergroeidbladig bloemdek met omgebogen slipjes. De meeldraden staan op de voet van het bloemdek ingeplant. Het vruchtbeginsel draagt een korte stijl met een drielobbige stempel, die binnen de omhulling van het bloemdek blijft. De bloem heeft een fijne, zoete geur. Na de bloei valt het bloemdek meestal af, maar soms blijft het lang om de vrucht zitten. De glanzende, vuurrode bessen zijn pas in het najaar rijp; vaak zijn de bladeren dan al aan het verwelken.

Lelietje-van-dalen is inheems in het grootste deel van Europa, in de Kaukasus, hier en daar in West-Siberië en - in een andere vorm - in Oost-Azië; in oostelijk Noord-Amerika is het ingevoerd. In Nederland is het plaatselijk vrij algemeen in de pleistocene streken, Zuid-Limburg en de duinen; elders komt het sporadisch voor. De plant behoort zeker tot onze oorspronkelijke wilde flora, maar wordt ook zeer veel gekweekt en is op tal van plaatsen aangeplant en verwilderd, zodat de grens tussen oorspronkelijk en verwilderd voorkomen in veel gebieden nauwelijks te trekken is.

Lelietje-van-dalen is te vinden in nogal uiteenlopende bostypen; als bosplant is het minder algemeen dan Gewone salomonszegel, maar waar het voorkomt, treedt het veelal massaal op. Meestal staat het op droge grond, maar ook op vrij vochtige bodem zijn soms aanzienlijke groepen van deze plant te vinden. In matige schaduw gedijt het goed; in diepe schaduw kwijnt het en verdwijnt het op den duur. In de pleistocene streken staat het vooral in loofbossen van het type Gierstgras-Beukenbos op lemige, voedselrijke, zwak zure grond en dan met name op keileem en aan de rand van beek- en rivierdalen. In het bostype Wintereiken-Beukenbos op zuurdere en voedselarmere bodem staat Lelietje-van-dalen voornamelijk in de wat voedselrijke randen. In beide soorten bossen is het meer onder Eiken (Quercus spp.) dan onder Beuk (Fagus sylvatica) te vinden. Verder staat het in houtwallen en lanen. In Zuid-Limburgse hellingbossen groeit het zowel op leem, löss en zand als op krijt, zelfs op weinig verweerde krijtbodem; op grindrijke afzettingen komt het minder voor. In de duinstreek is Lelietje-van-dalen overvloedig aan te treffen in Duin-Eikenbossen in ontkalkte oudere duinen, maar ook in Duin-Berkenbos in jongere delen van het duin kan het talrijk zijn. Soms ook staat de plant in onbeschaduwd duinterrein. Groeiplaatsen in kleistreken betreffen voornamelijk bossen op buitenplaatsen, en hier groeit Lelietje-van-dalen dan nog het best op relatief zandige, hooggelegen, uitgeloogde plekken. Het voorkomen zal hier in de regel op aanplanting teruggaan; dat geldt anderzijds ook voor groeiplaatsen op van nature uitgesproken voedselarm zand, zoals in de duinen van de Waddeneilanden. Planten waarmee deze soort samen voorkomt, zijn onder meer Bosgierstgras (Milium effusum), Witte klaverzuring (Oxalis acetosella), Klimop (Hedera helix), Schaduwgras (Poa nemoralis), Bleeksporig bosviooltje (Viola riviniana), Gewone salomonszegel, Valse salie (Teucrium scorodonia) en Hulst (Ilex aquifolium).

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)