Welriekende nachtorchis

Welriekende nachtorchis is een lage tot middelhoge, meestal slanke maar soms vrij gedrongen plant, die omstreeks het begin van de zomer bloeit. De bloemen geuren vooral 's nachts, maar ook overdag. De korte zuil draagt twee dicht bijeenstaande en vrijwel evenwijdig staande helmhokjes (de groene strook tussen beide, helmbindsel genaamd, is meer dan tweemaal zo hoog als breed). De staartjes zijn korter dan de stuifmeelklompjes.

Welriekende nachtorchis komt voor in vrijwel heel Europa (noordwaarts tot 70° N.Br.), in de gematigde zone van Azië en in het Atlasgebied. In Nederland wordt zij verspreid door een groot deel van het land aangetroffen, behalve in kleistreken en hooggelegen, droge zandgebieden. In de duinen is zij hoofdzakelijk bekend van de Waddeneilanden en noordelijk Noord-Holland. Vroeger was zij plaatselijk vrij algemeen. Tegenwoordig is zij zeldzaam; in de noordelijke helft van het land handhaaft zij zich beter dan in de zuidelijke helft. De plant is wettelijk beschermd.

Welriekende nachtorchis komt voor in een aanzienlijke verscheidenheid aan vegetatietypen, maar in het algemeen is zij karakteristiek voor humusrijke standplaatsen waar de begroeiing het pionierstadium achter de rug heeft. Hierin verschilt zij van veel andere inheemse Orchideeën, die verschijnen op plaatsen waar vegetatieontwikkeling en bodemvorming in een tamelijk pril stadium verkeren. Zij gedijt zowel in het volle licht als in halfschaduw. Meestal staat zij op vochtige tot natte en min of meer zure bodem, soms op neutrale tot zwak basische en vrij droge grond. Dit laatste is het geval in bossen en graslanden op Zuid-Limburgse krijthellingen. Hier kan zij Bergnachtorchis ontmoeten, waarmee zij bastaarden vormt. In de rest van het land is zij kenmerkend voor kalkarme tot kalkloze, zij het niet uitgesproken basenarme standplaatsen op zand, leem en veen. Meestal is een zekere invloed van het grondwater aanwezig, maar de invloed van neerslagwater overheerst. In de pleistocene streken groeit zij in vochtige heiden en schrale graslanden en bermen, vooral op leemhoudende grond. Door ontginning zijn veel van dergelijke terreinen verloren gegaan. Wel houdt Welriekende nachtorchis vaak vrij lang stand in overhoekjes temidden van cultuurland, bijvoorbeeld in spoorweg- en kanaalbermen, maar ook hier zijn in de laatste tientallen jaren nogal wat groeiplaatsen gesneuveld. Tot de meer bijzondere vegetatietypen waarin zij optreedt, behoren de randen van veentjes in brongebieden en de graslanden op hoogveenbodem (bovenveengraslanden) in Zuidoost-Drenthe. Zelden groeit zij in loof- of naaldbos. In de kalkarme duinen vanaf Bergen noordwaarts groeit Welriekende nachtorchis in vochtige, ontkalkte valleien, op sommige plaatsen in hooiland, in andere gevallen in een heidevegetatie.

In verlandingsvegetaties in laagveenstreken gedijt Welriekende nachtorchis optimaal in vrij jong, matig zuur, kruidenrijk veenmosrietland en overeenkomstige begroeiingen met Ruwe bies (Scirpus lacustris subsp. Tabernaemontani). Door verzuring worden deze riet- en biezenlanden langzamerhand kruidenarmer; ook Welriekende nachtorchis verdwijnt op den duur, hoewel zij het tamelijk lang kan volhouden. Een beheersvorm die haar blijkt te begunstigen, is het af en toe opbrengen van een dun laagje bagger (bijvoorbeeld eens per tien jaar). Hierdoor blijft een enigszins open, kruidenrijke vegetatie in stand, waarin het Riet (Phragmites australis) ongeveer anderhalve meter hoog wordt. Dergelijke begroeiingen staan tussen riet- en hooiland in; een typische hooilandplant die hier talrijk optreedt, is Smalle weegbree (Plantago lanceolata). Welriekende nachtorchis kan ook vrij talrijk optreden in hooiland (eventueel met voor- of nabeweiding) in de overgangszone tussen graslanden en verlandingsvegetaties. Op legakkers groeit zij soms in veenmosrijk grasland. Welriekende nachtorchis komt zowel voor in min of meer brakke veengebieden -- vooral in het westelijk deel van de Zaanstreek -- als in zoete laagveengebieden, zoals die van Noordwest-Overijssel. In het laatste gebied is zij ook wel in verzurend trilveen te vinden.

Het gezelschap waarin Welriekende nachtorchis optreedt, verschilt nogal per gebied. Op zandgrond komt zij samen voor met onder meer Pijpenstrootje (Molinia caerulea), Gewone dophei (Erica tetralix), Tormentil (Potentilla erecta), Heidekartelblad (Pedicularis sylvatica) en Gevlekte orchis. Op veen wordt zij dikwijls vergezeld door Gestreepte witbol (Holcus lanatus), Gewoon reukgras (Anthoxanthum odoratum), Echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi), Kale jonker (Cirsium palustre), Moerasrolklaver (Lotus uliginosus) en Moerasviooltje (Viola palustris). In uiteenlopende omgeving treedt soms Addertong (Ophioglossum vulgatum) samen met Welriekende nachtorchis op.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1994 (deel 5)